🔸نام شی: قطب نما engineer directional compass
🔹محل نمایش:گالری اول ، موزه برادران امیدوار
پژوهشگر: ملیکا فتح الهی
عکس: جواد نجفعلی زاده
🔸برادران امیدوار در بین سالهای 1333 تا 1343 به سفری بسیار هیجان انگیز به اقصی نقاط دنیا پرداختند که در این راستا هم اکنون در موزه برادران امیدوار کلکسیونی از تجهیزات سفر این برادران وجود دارد که در بین آن ها قطب نمایی است، که وسیله ای بسیار کاربردی برای یافتن جهت و موقعیت دقیق در سفر به کار می رفته است .
تاریخچه قطب نما
🔹قطب نما دستگاهی ساده برای نمایش جهت شمال می باشد که در روزگار کهن اختراع شد ولی مانند دیگر اختراعات دوران باستان مدت ها طول کشید تا همه ( مخصوصا دریانوردان ) به ارزش آن پی ببرند در این میان اختلاف وجود دارد عده ای ان را به چینی ها و حتی ایرانیان باستان نسبت می دهند .
روایت اول چینی ها مخترع قطب نما :
چینی ها پس از کشف سنگ مغناطیسی، ابتدا با خاصیت مغناطیسی اش، یعنی خاصیت جذب آهن آشنا شده و سپس به تدریج، خاصیت جهت نمایی آن را کشف کرده و پس از انجام آزمایش ها و مطالعات فراوان، دستگاه قطب نمای اولیه را که به زبان چینی «عقربه نمایش سمت جنوب» نامیده می شود، اختراع کردند.
چینی ها در دوره تاریخی «جان گوئو»( به معنی جنگ ایالت های مختلف چین (حدودا ۴۰۰ ق. م الی ۲۲۱ ق. م دستگاه جهت نمایی به نام «سی نان»، به معنای نشان دهنده جهت جنوب اختراع کردند. هر چند، هیچ تصویر و یا بقایایی از هیچ کدام از دستگاه های «سی نان» در دوره «جان گوئو» باقی نمانده، اما می توان با تماشای مدل مشابه آن که بر اساس کتب تاریخی و از روی بقایای کشف شده آن از جهت نمای دوره سلسله «هان» (۲۰۶ ق.م الی ۲۴ م) ساخته شده است، به راز باستانی این دستگاه پی ببریم. دستگاه «سی نان» از دو قسمت صفحه و قاشق مغناطیسی شامل می شود.صفحه «سی نان»، از جنس برنز ساخته می شود و سطحی بسیار صیقلی دارد که بر روی آن اسامی ۲۴ جهت، به چینی نوشته شده است.
قاشق «سی نان» از یک قطعه آهن تراش یافته مغناطیسی طبیعی ساخته می شود و بسیار صیقلی می باشد. برای تعیین جهت با این دستگاه، بایستی قاشق را روی صفحه قرار داده و بچرخانیم و تا آنکه قاشق از حرکت بایستد؛ جهتی که دسته قاشق به آن اشاره می کند، جهت جنوب است. این دستگاه تا قرن هشتم میلادی مورد استفاده قرار می گرفت .
روایت دوم ایرانی ها مخترع قطب نما :
در مورد اختراع قطب‌نما روایت‌های زیادی وجود دارد. تنی چند از دانشمندان آن را به چینی‌ها و یا حتی ایتالیایی‌ها نسبت می‌دهند.
اما بیشتر دانشمندان هم داستانند که قطب‌نما به وسیله ایرانیان ساخته شده‌است. قطب‌نمای ایرانی برخلاف قطب‌نمای چینی که ۲۴ جهت داشت، دارای ۳۲ جهت بوده‌است.
عدد ۳۲ علاوه بر نشان‌دادن دقت بیشتر قطب‌نمای ایرانی، نمایانگر آشنایی ایرانیان با اعداد در مبنای ۲ و دانش ریاضی پیشرفته آنان است.
در افسانه‌های کهن ایرانی آمده‌است که اسفندیار رویین به هنگام حرکت برای نبرد با اژدها از پیکانی آهنین سود می‌جسته، که همواره جهت ثابتی را به او نشان می‌داده‌است.
در دوران نخستین اسلامی، قبله‌نما توسط ایرانیان به قطب‌نما افزوده شد تا همواره و در هر وضعیتی بتوان جهت درست قبله را پیدا نمود. ایرانیان از این اختراع استفاده کامل نموده و آن را به دیگر مسلمانان شناساندند.
نام‌های فارسی اجزای قطب‌نما در زبان عربی شاهد تاریخی مسلمی است که کاربرد قطب‌نما از طریق ایرانیان به دست دیگر ملت‌های مسلمان رسیده‌است.
بکار گیری قطب نما در اروپا :
انسان ها در دریانوردی نخستین خود بدون همراه داشتن ابزاری مانند قطب نما ، سکستانت ، کرونومتر و دستگاه های الکترونیکی که امروز شناخته شده است و تنها با استفاده از روشنایی روز و در هوای آرام ، فقط آموخته بودند که چگونه از یک نقطه ساحلی به نقطه ای دیگر رفته سپس به مکان اولیه نخست خود بازگردند و حتی گاهی از حوزه دید علائم خشکی دور می شدند ، ولی به خوبی می دانستند که در کدام نقطه قرار دارند. آنها در روز با استفاده از خورشید و در شب ، در صورت مساعد بودن هوا با استفاده از ستارگان و سیارات دریانوردی می کردند .
با این وجود ممکن بود برای روزها هوا ابری بوده و نتوانند مسیر را پیدا کنند بنابر این همیشه از گم شدن در دریاهای بی کران و ناشناخته وحشت داشتند . از این رو معمولا به گونه ای حرکت می کردند تا بتوانند ساحل را ببینند پس نمیتوانستند در دل اقیانوس حرکت کنند .
در اوائل قرون وسطا قطب نما توسط اعراب تکمیل و بکار گرفته شد و در قرن ۱۲ میلادی به اروپا برده شد .
در سال ۱۱۸۷ نویسنده انگلیسی الکساندر نکام ( ۱۲۱۷ تا ۱۱۵۷ ) توصیف می کند که در کشتی نشانه ای وجود داشت که می توانست حتی وقتی که ستاره قطبی زیر ابرها پنهان بود مسیر مورد تعقیب را نشان دهد. با تکمیل قطب نما سفرهای دریائی به صورت گسترده شروع شد و عصری
نو در تاریخ جهان گشوده شد .
انواع شمال
وقتی که در مورد شمال صحبت می کنیم عامه شمال را فقط شمال جغرافیائی می شناسند در حالی که باید بدانیم در حقیقت سه نوع شمال وجود دارد .
۱- شمال جغرافیائی (همینطور جنوب) که به قطب شمال جغرافیائی (محور چرخش زمین به دور خودش ) ختم می شود این را شمال جغرافیائی یا شمال حقیقی می گویند که منظور عامه از شمال همیشه همان شمال است .
جهت شمال جغرافیائی در هر نقطه از نیمکره شمالی تقریبا متوجه ستاره قطبی است . بنابر این جهتی را که رو به ستاره قطبی باشد شمال جغرافیائی نام دارد .
2- شمال مغناطیسی : از چرخش زمین به دور خود یک نیروی جاذبه مغناطیسی به وجود می آید که در قطب شمال متمرکز می شود و نوک عقربه قطب نما را به طرف خود جذب می کند.
به عبارتی امتدادی را که عقربه قطب نما نشان می دهد شمال مغناطیسی نام دارد و با علامت N ( مخفف North به معنی شمال است )
3- شمال شبکه / Grid North: امتداد خطوط عمودی روی نقشه را در جهت بالا شمال شبکه می گویند و با علامت GN مشخص می گردد
باید توجه داشته باشیم که قطب شمال مغناطیسی حدود چند درجه با شمال حقیقی اختلاف دارد، که چنانچه از نقشه استفاده می کنیم باید مقدار اختلاف آن را در نقشه تاثیر دهیم.
معمولا این اختلاف را در نقشه های دقیق مشخص کرده اند.