نام شی: ساز مِبیرا/Mbira
- جنس: چوب- فلز
- محل نمایش : گالری سوم موزه برادران امیدوار
پژوهشگر: سیده کبری پارساسادات
عکس: جواد نجفعلی زاده
🔹معرفی شی
پیانوی شستی یا مِبیرا/Mbira معرف ساز (و موسیقی عرفانی) است که بیش از هزار سال توسط قبایل خاصی از کشور زیمبابوه بویژه قوم شونا/Shona که اکثریت قریب به اتفاق جمعیت آن کشور را تشکیل می دهد نواخته می شود. حوزه گسترش استفاده از این ساز حتی تا کشور موزامبیک نیز گسترش یافته است. جایگاه مِبیرا در تمام جنبه های آئین های سنتی شونا (مذهبی و فرهنگی) بسیار قابل توجه است. از این وسیله موسیقیایی که جایگاه مقدسی درمیان بومیان دارد، معمولاً در کارهای تشریفاتی مانند عروسی، تشییع جنازه، ابراز احترام به افراد مهم قبیله، اهداف مذهبی (تسهیل ارتباط با ارواح اجدادی و مشاوره با آن) و حتی امروزه در رویدادهای دولتی استفاده می شود. این ساز صرفاً آفریقایی با اسامی محلی زیاد، ریشه هزار سال در فرهنگ های باستان این قاره دارد. در آفریقای شرقی و جنوبی، انواع مختلفی از مِبیرا/Mbira وجود دارد که اغلب با سایر سازها به ویژه کوبه ای همراه می گردد.
🔹نام پیانوی شستی/The thumb piano به این خاطر معادل اسم مِبیرا/Mbira در ترجمه آن به زبان های دیگر استفاده می شود، زیرا نواختن آن توسط انگشت شست و یک انگشت دیگر (اشاره) انجام می شود. تعداد کلیدهای فلزی نصب شده برروی بدنه اصلی مِبیرا/Mbira در مناطق مختلف فرق می کند (از سه عدد به بالا و بستگی به مهارت نوازنده آن دارد.)، که به یک تخته چوبی (چوب سخت/Hardwood به نام گُاریوا/Gwariva) متصل می باشند. در گذشته به طور سنتی، کلیدها از ذوب سنگ آهن ساخته می شد اما امروزه در ساختن آنها از مواد بازیافتی مانند فنرهای مبل، قوطی ها معمولی، دسته قاشق، پره دوچرخه و سایر اشیای نیز استفاده می شود. گاهی اوقات سازنده این وسیله چیزهای مانند مهره، درب بطری و ... را برای ایجاد صدای نزدیک به صدای وزوز به بخش های پایینی تخته متصل می نماید. معمولاً نوازنده، بر انتهای آزاد کلید یا تیغه با دست یا سر انگشت زخمه می‌زند و با این کار صدای موردنظر خود را ایجاد می نماید. کلیدهای فلزی را می توان هم با انگشت شست و هم با انگشت اشاره دست راست نواخت. درحالی که انگشت شست روی کلیدها پایین حرکت می کند، انگشت اشاره از زیر کلیدها به سمت بالا جمع می شود. از انگشت کوچک دست راست برای هرچه بهتر نگهداشتن این وسیله از طریق سوراخ کوچکی که در گوشه پایین سمت راست بدنه اصلی ساز تعبیه گردیده (در بدنه چوبی ساز این موزه وجود ندارد)، استفاده می شود. در زمان نواختن این ساز بیشتر انگشتان دست چپ در پشت بدنه ساز (سمت چپ) جای می گیرند. طول کلیدها بایکدیگر متفاوت است، معمولا کلیدهای بلندتر در مرکز قرار می گیرند. هرچه کلید کوتاهتر باشد، صدای آن بالاتر و بلعکس خواهد بود. معمولا برای تقویت بیشتر صدا، نوازنده مِبیرا را درون یک پوسته خشک کدو تنبل بزرگ قرار می دهد. تیغه های فلزی نصب شده بر روی ساز و بخش توخالی بدنه نقش بسیار موثری در ایجاد صدا بازی می کنند.
🔸متخصصان موسیقی شناسان قومی یا اتنوموزیکولوژی/ Ethnomusicologyاین ساز را در خانواده سازهای تیغه‌ای/lamellaphone or linguaphone (خانواده‌ای از خودصداها یا ایدیوفون‌ها/Idiophones زخمه‌ای که در آن ها با ارتعاش یک یا چند تیغه صدا تولید می‌شود.) قرار می دهند. در دهه 1950م. یک متخصصان موسیقی شناسان قومی انگلیسی به نام هیو تریسی/Hugh Tracey (1977- 1903م.) با الگوبرداری از مِبیرا/Mbira آفریقایی ساز کالیمبا/ Kalimba را در سطح بین المللی رواج داد. نگهداری از این ساز کوچک و خوش صدا اهمیت زیادی دارد. به دلیل این که بدنه این ساز از چوب ساخته شده و کاربرد آن به عنوان جعبه صدا و نگهدارنده زبانه های فلزی است، پس نباید ضربه شدید به آن وارد شود. همچنین ساز نباید در محیط گرم قرار داده شود زیرا باعث سست شدن چسب های بدنه، آسیب دیدن چوب و از هم گسستگی کلی این وسیله موسیقیایی می شود. از طرف دیگر تغییرات دمایی باعث انبساط و انقباض تیغه ها و درنتیجه تغییر کوک ساز شده، بنابراین برای جلوگیری از هرگونه آسیب احتمالی، بهتر است همواره ساز در دمای متعادلی نگهداری شود. رطوبت نیز باعث آسیب دیدن ساز می شود، پس بهتر است ساز را در فضای با رطوبت پایین نگهداری کنید.