شی: کیبووی/kibuyu ( مخصوص نگهداری مایعات )
مشخصات
- جنس: کدو ، چرم ، مهره و صدف یا گوش ماهی
محل نمایش: گالری سوم، موزه برادران امیدوار
پژوهشگر: سیده کبری پارساسادات
عکس: جواد نجفعلی زاده
معرفی شی
شی مورد نظر که به زبان سواحیلی/ Swahili (زبان اقوام سواحیلی ساکن در شرق آفریقا، کشورهایی نظیر تانزانیا، زنگبار، کنیا و موزامبیک) کیبووی/ kibuyu(نوعی کدوی قلیانی/Gourd) نامیده می شود، در اصل ظرفی است ساخته شده از نوعی گیاه کدوی بومی مناطق آفریقا و آسیا. در سفرنامه برادران امیدوار از آن به عنوان وسیله ای مورد استفاده قبیله ماسایی یاد شده است که جهت نوشیدن مایعاتی همچون مخلوط خون گاو و شیر (غذای اصلی گله داران قبایل ماسایی/Massai در تانزانیا و کنیا در گذشته)، آب، شراب نخل و ...
کاربرد دارد.
ساخت این شی از اولین مراحل تا تبدیل آن به فرم مورد نظر با استفاده از نوعی کدو قلیانی معروف به کالاباش/Calabash، اُبو/Opo squash (نوعی کدو حلوایی با ظاهری صاف و کشیده ، پوستی به رنگ سبز، با گوشت داخلی سفیدرنگ، سفت، مزه ای ملایم، قابل رشد در اقلیم های گرم مانند اروپا و آسیا) یا کدو بطری/Bottle gourd (گیاه بومی آفریقا و یکی از اولین گیاهان زیرکشت در جهان که در درجه اول نه به عنوان غذا بلکه به عنوان ظرف حمل و نگهداری آب مورد توجه قرار گرفت و احتمالا بعدها در جریان مهاجرت انسان ها از آفریقا به آسیا، اروپا و آمریکا منتقل گردید.) صورت می پذیرد.
روش درست کردن ظرف از کدو
ظروف تهیه شده از کدو برای حمل غذای اصلی گله داران ماسایی/Massai ( اقوام نیمه عشایر کوچ کننده کنیا و تانزانیا که جمعیت آنها امروزه بیش از یک میلیون نفر تخمین زده و زندگی آنها به پرورش گوسفند، بز و گاوها وابسته می باشد.) مورد استفاده قرار می گرفت، به دلیل مدت زمان طولانی ساخت این ظروف و ارزش زیاد آنها در نزد اقوام ماسایی به عنوان دارایی شخصی، در نتیجه آسیب دیدن و یا شکستن، اقدام به تعمیر آن می کردند.
گیاه تولید کننده این کدوها توسط اقوام کامبا/Kamba (یکی از 400زیر گروه قومی بانتو یا زبانی به همین نام که عمدتأ در مناطق شرقی و شمالی کنیا، که از نایروبی/ Nairobi تا ساوو /Tsavo در سرزمینی به نام اوکامبانی/ Ukambani زندگی می کنند.) کشت می شود سپس توسط سایر قبایل به منظور مصارف مختلف خریداری می گردد. بعد از چیدن کدوی کاملا رسیده، آن را تمیز، خشک و سپس داخل آن را به حدی که به پوست برسد ولی آسیب نبیند خالی و تمیز می کنند و در نهایت در آفتاب خشک می نمایند.
در این مرحله کدوهای خشک شده را می توان تزئین کرد. رنگ طبیعی پوست خارجی کَلاباش/Calabash خشک، معمولا زرد گَرم است که با افزایش سن و استفاده هرچه بیشتر آن متمایل به رنگ تیره می گردد. کَلاباش ها ممکن است به رنگ های دیگری نیز رنگ آمیزی شوند.
(برای مثال مالش برروی برگ گیاه ارزن سبب ایجاد رنگ رُز مانند و آویزان کردن آنها در اتاق های دود موجب تیرگی رنگ آنها می شود.) در انتها جهت افزایش جنبه هنری و حس زیبایی بروی بدنه گاه تصاویری به وسیله خراشیدن، کنده کاری، حکاکی و یا ترکیب چندین روش با یکدیگر و ... بر روی آنها می کشیدند و یا آنها را با نوارهای چرمی، مهره، صدف و ... تزئین می نمودند. به وسیله چرم دسته ای برای هرچه آسانتر حمل نمودن آن نیز درست می کردند.
در گذشته شیر بخش عمده غذای ماسایی ها را تشکیل می داد، اما در زمان کمبود آن اقدام به مخطوط کردن خون گاو (خون گرفته شده از رگ گردن) را با شیر می نمودند. آنها معتقد بودند که خون سرشار از پروتئین وبسیار مفید برای سیستم ایمنی بدن است. امروزه به دلیل کاهش تعداد دام، استفاده از خون در رژیم غذای سنتی رو به کاهش گذاشته و تنها در مراسم بسیار خاص این مخلوط تهیه و نوشیده می شود. بنابراین این تغییرات ایجاد شده در شیوه تغذیه، جنبه کاربردی ظرف مورد نظر ما نیز به تدریج به جنبه فرهنگی- اعتقادی (استفاده در مراسم یا تشریفات) تبدیل گردید. در انتها باید افزود که ماسایی ها می دانستن که با داغ کردن داخل این ظروف می توان آنها را استریل نمود.
بنابراین به دلیل ماهیت محتویات موجود در این ظروف در حین حمل یا ذخیره شدن در آنها، هر چند وقت یکبار فضای داخلی این ظروف را می سوزاندند تا عاری از میکروب گردد.
معرفی خانواده گیاه کدو
خانواده خوراکی کدو/Gourd شامل بسیاری از میوه ها و سبزیجاتی می شود که در رده بالارونده ها یا آویزگرها از تیره ی کدو قرار داشته باشند، از آن جمله می توان به کدو تنبل / Pumpkins، کدو مسمایی/Squash، خریزه/Melon و خیار/Cucumber اشاره نمود.
اهمیت این خانواده گیاهی در تاریخ زیست انسان بسیار پر فراز و نشیب بوده به طوری که از جایگاهی در یک منبع غذایی تا واحد ملی پول یک کشور( پول ملی کشور هائیتی در اوایل دهه 1800م. ) را به خود اختصاص داده است. شواهد باستان شناسی در خصوص کشت های انجام شده توسط سرخپوستان دنیای جدید تا8000 سال پیش نشان از پرورش کدو در آمریکا دارد (تمدن های باستانی نظیر آزتک، اینکا و مایا به دلیل تغذیه حیاتی خود به یک مجموعه ذرت، لوبیا، کدو و ... وابسته بودند.). استفاده های مختلف از کَالاباش/Calabash در منطقه کارائیب، مکزیک، آمریکای مرکزی، جامانیکا، پرو، آرژانتین، اروگوئه، پاراگونه، بولیوی، آکوادور، بریتیش کلمبیا و ... مشاهده گردیده است.
از نظر گیاه شناسی، همان طور که در بالا ذکر گردید کَالاباش/Calabash متعلق به خانواده گیاهان کدو/ Gourd (Cucurbitaceae) و جنسیت/ Lagenaria است. کَالاباش/Calabash، کدو بطری/Bottle gourd، یا کدو با گل سفید/ White-flowered gourd و ... که با نام های دیگری از جمله خربزه بلند/Long melon ، لوبیای گینه نو/ New guinea bean و لوبیای تاسمانی/ Tasmania bean و ... نیز شناخته می شود، این نوع کدو دارای رشد بسیار سریع، از نوع گیاه بالارونده و آفتاب دوست برای گل دهی و میوه می باشد. می توان میوه آن را در حالت نارس (میوه با پوستی صاف، سبز روشن و گوشت سفید) برای مصرف خوراکی یا رسیده (خشک) برای ساخت ظروف برداشت نمود. کدو بطری//Bottle gourd در اشکال و اندازه های مختلفی (بسیار بزرگ و گرد، کوچک و بطری شکل یا باریک و مارپیچ با طولی حتی بیش از سه فوت) مشاهده می شود.
کدو بطری/ /Bottle gourd یکی از کم کالری ترین (14کاکری در 100گرم) و پر فیبرترین سبزیجات است که حضور ان در برنامه تغذیه توسط متخصصان رژیم غذایی همواره توصیه می گردد. کدو تازه یک منبع متوسط ویتامینC و برخی از انواع آن سرشار از ویتامین A می باشد. علاوه مصرف خوراکی بخش های مختلف این خانواده گستره همچون میوه (کدو)، برگ، شاخه، ساقه های پیچکی و... تخمه های برشته شده کدوی مورد نظر را در تهیه نوعی نوشیدنی سنتی خنک و تازه در مناطقی از آمریکایی مرکزی و مکزیک معروف به هورچاتا/Horchata (که ترکیبی از انواع غلات، شیر بادام، شکر و ادویه های شیرین مانند دارچین به همراه افزودن آب و ... می باشد.)، تهیه نوعی شیرینی در تانزانیا (با پخت تخمه ها در شکر) و ... مصرف می نمایند. پس از رشد کامل کدوی مورد بحث به دلیل ایجاد تغییراتی در مزه (تبدیل مزه ملایم شبیه طعم کدوی سبز خورشتی آن به تلخی) و گوشت آن به حالت محکم و چوبی، از میوه آن برای ساخت انواع ظروف (مخصوص نگهداری و حمل مایعات، کاسه، آبکش، محل نگهداری و ذخیره سازی مواد غذایی و ... ) استفاده می شود. سایر زمینه های کاربردی این نوع کدو یا انواع دیگر آن شامل ساخت آلات موسیقی سنتی ( ساز جغحِغه /Rattle، طبل /Dram، ساز زهی آفریقایی غربی معروف به کورا / The african stringed instrument kora، گیتار سنتی کشور مالی / Nogni، ویولن سنتی/ Goje، نوعی زیلوفون/ Xylophone معروف به بالافون /Balafon، ساز زهی بریمباو/imbau و ...)، کلاه های تهیه شده از کدو برای زنان و کودکان آفریقایی، محل ذخیره و نگهداری شراب نخل (کشور کنکو)، ساخت بدنه نوعی پیپ، اسفنج حمام، وسایل تزئینی، محل نگهداری حیوان خانگی (مانند سوسک در کشور چین) و یا لانه پرنده، وسیله شناور در آموزش شنا (در بخش های از کشور هند)، شناورهای تور ماهیگیری، ساخت وسیله ای به نام Ipu heke (از دوکدوی بهم چسبیده) برای انجام رقص سنتی هولاHula dance/ مخصوص منطقه پلی نزیPolynesians/، استفاده از خاصیت درمانی کدو بطری و یا ساخت ظرف دارو در طب سنتی چین (TCM) و ...