پته دوزی

معرفی اثر: پته دوزی

محل نگهداری: مخزن موزه ملت

محل نمایش موقت: سرسرای طبقه اول موزه ملت جهت برپایی نمایشگاه موقت 30/9/98

پژوهشگر: بیتا دقیق (کارشناس ارشد موزه ملت)

مترجم: نادیا وکیل زاده

عکس: جواد  نجف علیزاده

  پته نوعی سوزن دوزی (رودوزی) ایرانی است که بر پارچه ضخیم یا پشمین انجام می گردد. هنرمندان این صنعت، معمولا تمام زمینه و یا قسمت زیادی از آن را با نخ های کرکی الوان به صورت بخیه نقش می دهند. در خصوص وجه تسمیه پته در فرهنگ معین آمده است: "پت" پشم نرمی که از بُن موی بز روید و آن را به شانه برآرند و از آن شال  بافند. در لغتنامه دهخدا درباره واژه "پت" گفته شده: پشم بز، پشم زیر موی بز،... پشم نرمی که از بُن موی بز به شانه برآورند و از آن شال و کلاه و نمد و کپنک و امثال آن کنند.

تاریخچه

مرکز دوخت پته استان کرمان و شهرهای تابعه می باشد.

به دلیل آسیب پذیری منسوجات در برابر عوامل جوی، تاریخ دقیقی از سابقه تولید این هنر در دست نیست، لیکن عده ای سابقه این هنر را به استناد سفرنامه شاردن به دوره صفوی نسبت می دهند. شاردن (شرق شناس غربی که در زمان  سلطنت شاه عباس دوم به مدت شش سال در اصفهان اقامت گزیده بود) ثابت می کند که این دوخت در دوره صفویه، در شهر کرمان رواج کامل داشته است. یکی از نمونه های قدیمی و پرکار این هنر متعلق به مقبره شاه نعمت الله ولی در ماهان کرمان متعلق به سال  1285 هجری قمری  می باشد. این پته در ابعاد 335×210 سانتی متر دوخته شده است. از اساتید به نام این هنر که در قرن سیزدهم هجری قمری می زیسته اند  میتوان به فرج الله کرمانی و میر علی کرمانی اشاره نمود.

پته از دو قسمت تشکیل شده است:

-         پارچه زمینه که به عریض معروف است.

-         نخ های کرکی و رنگارنگی که به ریس یا نخ پته مرسوم است.

نقوش

ظرافت و زیبایی پته دوزی به لحاظ نقش ها و طرح های اصیل سنتی ایرانی همچون نقش بته جقه است که جلوه ای خاص به آن می بخشد. این طرح از رایج ترین نگاره های ایرانی است که از زمان های بسیار قدیم در بیشتر دستبافت ها و دوخت ها متداول بوده است. طرح های دیگر همچون: طرح درختی، سرو، اسلیمی ،      بته جقه قهر و آشتی، ترنج، گل و بوته های رنگین، گل بادامی، نقوش حیوانات و یا طرح های هندسی می باشد.

مراحل دوخت

-        شیوه طراحی

ابتدا پارچه (عریض) را به ابعاد لازم برش داده، طرح را که از قبل بر روی کاغذ کشیده شده، با سوزن سوراخ کرده، روی عریض قرار داده و روی آن پودر گچ یا خاکه زغال می‌پاشند این عمل را گرته زنی می‌نامند (برای پارچه‌های تیره ازخاک گچ و برای پارچه‌های روشن از خاک زغال استفاده می‌شود)، کاغذ را برداشته و نقاط مزبور را با قلم به هم وصل می کنند.

-        روش دوخت

بعد از انتخاب نخ و رنگ، ابتدا جای خطوط اصلی به صورت خطی دوخته می شود که به  ساق دوزی یا خط دوزی معروف است. سپس داخل نقوش و متن پر می‌شود،که این مرحله را اصطلاحاً پتک دوزی یا آب دوزی می‌گویند. آخرین مرحله برگ دوزی است که یکی از مهم‌ترین، مشکل ترین و ظریف ترین قسمت های کار می‌باشد در این مرحله برای پته های تیره از نخ های زرد، سفید و سبز روشن و برای پته های رنگ روشن از رنگ مشکی، سبز تیره، سورمه ای و سایر رنگ ها استفاده می گردد.

-        شست و شوی پته

بعد از پایان یافتن دوخت، به دلیل کشیدن و محکم کردن نخ ها، پته جمع شده حالت چروکیده یا لوله شده به خود می گیرد. در گذشته برای رفع این مشکل آن را با آب سرد شسته و با شیوه خاصی خشک می کردند. به این صورت پس از شستن، نخ های ضخیمی از عرض پارچه را زیگزاگ عبور داده و دور چوب قطوری می پیچیدند. چوب را به آرامی چرخانده و پته رو دور آن لوله می کردند. اما امروزه عمل خشک کردن به وسیله اتو یا خشکشویی ها انجام می گیرد.