قطعه خط میر قلندر رقیب علیرضا عباسی و میرعماد در موزه میرعماد

قطعه خط میر قلندر رقیب علیرضا عباسی و میرعماد در موزه میرعماد
  • کد مطلب: 6284
  • تاریخ انتشار: شنبه 19 خرداد 1397 - 11:52

 میر خلیل الله شاه یا خلیل الله شاه هراتی ملقب به «پادشاه قلم» و «قلندر» از خوشنویسان و نستعلیق‌نویسان ایرانی اواخر سده دهم و اوایل سده یازدهم هجری بود که مدتی در هند و دربار ابراهیم عادل‌شاه ثانی–۱۰۳۵ه‍.ق  به خوشنویسی  مشغول بود.

میر خلیل‌الله شاگرد سیداحمد مشهدی بود و تذکره‌نویسان قدیمی‌تر او راشاگرد محمودبن اسحاق شهابی و از مردم هرات ذکر کرده و به‌او لقب «قلندر» نیز داده‌اند.

وی برادرزاده محمدحسین باخرزی بود و در خوشنویسی از عموی خود برتری داشت. او در مشهد سکونت داشت و در سفری که شاه‌تهماسب صفوی به مشهد آمد، از میر خلیل‌الله سرمشق گرفت و در بازگشت شاه به‌عراق، میر خلیل‌الله نیز همراه او به قزوین رفت. بعدها سفری به کاشان کرد و از آنجا به هندوستان رفت و در دکن اعتبار زیادی یافت و تمکن او به حدی رسید که یکبار هدیه‌ای به ارزش دویست تومان برای شاه تهماسب از نفایس هندوستان فرستاد.

او ملقب به «پادشاه قلم» و ممدوح شعرا شد. موقعیت اجتماعی او چنان رشد کرد که یکبار عادل‌شاه او را به‌عنوان سفیر به دربار شاه عباس فرستاداز وی چندین قطعه به‌قلم دودانگ خوش باقی مانده که برخی از آنها دارای این رقم‌ها هستند: "مشّقه‌العبد خلیل‌الله"؛ "فقیرالمذنب خلیل‌الله"؛ "خلیل‌الله" و "کتبه خلیل‌الله‌الحسینی"؛ صفحه اول از "گلستان" سعدی، به‌قلم کتابت جلی عالی، با رقم: "کتبه‌الفقیر خلیل‌الله غفر ذنوبه".

در نخستین کتاب مستقل دربارۀ میرخلیل‏ الله نوشته دکتر حمید رضا قلیچ خانی درباره او آمده است «خلیل ‏الله حسینی در اواسط سدۀ دهم دیده به جهان گشود و با شور وافری که به سبک میرعلی هروی داشت، از بهترین پیروان وی شد. شاه عباس در زمان ولیعهدی ‏اش در خراسان از خلیل ‏الله سرمشق گرفته بود و هنگام بازگشت وی به ایران، در استقبال از این هنرمند رباعی سروده و وی را «خورشید عراق» و «خلیل بت‏ شکن» خوانده بود. عجیب است که چرا پادشاه به او اجازه‏ سفر داد و در عوض علی‏رضای عباسی را به کتابداری و مناسب مناصب رساند و از هنر خلیل ‏الله در اصفهان هنر بهره‏مند نشد».

در موزه خط و کتابت میرعماد یک قطعه از این هنرمند با شماره برچسب اموال 3625 و ردیف 405 نگهداری میشود.  برای کارشناسی این قطعه باید به نظریه علمی وکارشناسی استاد فلسفی  دراین باره رجوع کرد«.....یک قطعه چلیپا از او درموزه میرعماد موجود است با این مضمون : "بخوبی توسواری بصدر زین ننشست-توتاسوارشدی فتنه بر زمین ننشست---سرم فدای ره نازنین سواری شد- که گرد توسنش از ناز بر زمین ننشست"اندازه اصل نوشته 7|7در15 سانتیمترو با احاشیه 28 در 18 سانتی متر است. اندازه قلم حدود یک ونیم میلیمتر (قلم جادو) است و بر روی کاغذ نخودی با زمینه تشعیرطلا که درزمان صفویه مرسوم بوده نوشته شده است. قطعه اصلی چندان سالم نیست ودورتادور آن اثر فرسودگی دیده می شود وبه نظر می رسد قرنها بعدقطعه سازی آن صورت گرفته است.این چلیپا از آثار خوب میرخلیل است وسطرهای آن از انسجام خاصی برخوردار است ومی توان گفت علیرغم آنکه باکلمه نامناسبی مثل ننشست تمام می شود ، به نحو قابل قبولی جمع شده است.

از میرخلیل آثار کمی در ایران دیده شده ولی همه آنها از عیار بالایی برخوردار بوده اند واین اثر رانیز می توان جزو آنها محسوب نمود. حروف وکلمات آن از پختگی و تکامل خط نستعلیق حکایت می کند ، به نحوی که برخی حروف و کلمات در اکثر شیوه ها تا به امروز چندان تغییری نکرده اند، مانند: "بی" ، "سو"، " ا "،" ر"،"ی" ، " ین" ، "تا" ، " سر" ، " شد" ، " د" ، " بر" و"لله ".حرف " ی" نیز در این قطعه بگونه غیر معمولی کوچک وبا شمره بسیار بلند نوشته شده تا جایی که تانزدیک شروع "ی" بالا آمده  و گویی میرزا غلامرضا پس از سیصد سال آن را الگوی خود قرار داده است . همچنین تفاوت اندازه "ی" و سایر دوایر در این چلیپا زیاد است واز این نظر با سایرقطعات میر خلیل متفاوت است.چرا که در آن خطوط اندازه دوایر به یکدیگر نزدیک است.

تفاوت آشکار دیگری که در این چلیپا با دیگر آثار موجود او دیده می شود قلم گذاری حروف وکلمات است . یکی از مشخصه های بارز شیوه میرخلیل در خطوط چاپ شده وی در ایران ایستاده تر بودن حروف نسبت به خط دیگراستادان است.

نگارنده درمقاله ای با عنوان"مرقع آقافتحعلی یا میر خلیل قلندر؟" درشماره سیزدهم فصلنامه بهارستان  به تفصیل به این موضوع   پرداخته اما دراین قطعه تقریبا اثری از آن نوع نگارش دیده نمی شودوحروف وکلمات همان مایل بودن معمول را دارا می باشند.

از نکته های دیگر می توان به شکل و اندازه نقطه ها اشاره نمود که بصورت متفاوتی اجرا شده اند. معمولا نقطه های میرخلیل ششدانگ وپرمرکب اجرا شده ولی در اینجا نقطه های کوچک وکم مرکب هم دیده می شود . یعنی نقطه ها از بیشتر از ششدانگ تا کمتر از چهار دانگ اجرا شده اند .ضمن اینکه زاویه حرکت قلم دربسیاری  نقطه ها از ریز ودرشت متفاوت است » (متن مطالعاتی استاد فلسفی / محفوظ در موزه میرعماد /9/3/97 ) این قطعه در طبقه دوم موزه میرعماد در معرض نمایش میباشد از نمونه قطعات خطی این استاد خوشنویسی می توان به آثار این معرفی نامه رجوع کرد.

 

 

downlod