اسناد و مدارک و فرمانهای قاجاری بلحاظ بررسی دقیق وقایع سیاسی فرهنگی اجتماعی اهیمت بسیاری دارند زیرا حاوی مطالب بسیاری درباره مسایل جامعه می باشند.
فرمانها دیدگاه بالاترین مقام تصمیم گیری حکومتی است و مطالب آن برخی زوایای تاریک تاریخ از جمله چگونگی و چرایی عزل و نصب مقامات حساس حکومتی را روشن می کند.
بنا به مدارک تاریخی اواخر دوره صفویه دو کتاب تذکره الملوک و دستور الملوک در بیان چگونگی نگارش اسناد و فرمانهای شاهی نگاشته شدند و منشات رونوشتی از فرمانهای شاهان دوره قاجار است فرمانهای قاجاری در طبقه بندی اسناد جایگاه و کاربرد انها و سبک و سیاق نگارش و شکل ظاهری مورد توجه اند.
ترکیب فرمان شامل بخش های مختلف است مانند مطلع که به آن آغاز فرمان گفته اند و تا حد امکان زیبا نوشته میشد. در این بخش منشیان در انشا و تنظیم، قدرت و تسلط ادبی خود را نمایش می دادند.
در دوره قاجار مضامین مقدمه های فرامین برای توصیف شخصیت صاحبان فرامانها بود و متناسب با قدر و منزلت آنها کوتاه و مفصل نوشته میشد. در این بخش از عبارات مسجع و صناعات ادبی استفاده می کردند. مطلع و مقدمه از سه جزء ( خطاب – القاب – دعا ) تشکیل شده است و شامل حمد و سپاس پروردگار و توصیف شخص بود و القاب هم متناسب با مقام صاحب فرمان صادر میشد (رکن متن فرمان اصلی متن است و در این بخش ( حا ل) یا ( شرح اشتیاق ) می گفتند).
فرمانها برای انتصاب، استیفا، صدرات و... صادر میشد و گاهی برای ابلاغ رضایت شاه نسبت به اشخاص صادر میگردید.
در رکن خاتمه، بخش فاتحه و اخرین قسمت فرمان بود که در آن دستور توصیف به عمال دولتی و آرزو ودعا نوشته میشد و عبارت ( والسلام ) در آخر می امد.
اضافات فرمان شامل تحمیدیه، طغرا، مهر، توقیع و توشیح است. تحمیدیه در بالا نامه و بالاتر از مهر قرار داشت و به معنی حمد است و رسم نوشتن آن اولین بار توسط کاتب مروان در قرن 2 ه.ق معمول شد. در فرمانهای قاجاری نوشتن آن از وظایف منشیان دربار بود.
همچنین طغرا نویسی در بیشتر فرامین قاجاری بکار میرفت و در هر دوره ایی شاهان قاجار طغرای منسوب به خود را داشتند. منشی الممالک بر فرامینی که حاوی القاب و انتصاب مقام های درجه یک بود طغرا می کشید.
مهر کردن از دیرباز جزو مشاغل مهم درباری بود و سابقه آن به دوره باستان ایران میرسد و شاهان مهرهایی با اندازه و رنگ و اشکال مربوط به خود داشتند و کلیه امو ر مملکت به مهر مخصوص ممهور میشد.
توقیع به معنی نشان گذاشتن و نوشتن عبارت در پای نامه بود و در امور دیوانی هم معنای طغرا و توشیح است و شاه در پای فرمانها را توقیع می نمود.
توشیح رسم نگارشی است که دوره قاجار باب شد و پس از نوشتن فرمان و مهر و طغرا کشی فرمان باید به توشیح شاه میرسد و شاه با خط خود بر حاشیه فرمان می نوشت ( صحیح ) است این رسم بعدها به امضا تبدیل شد و در نهایت فرمان در دفاتر دیوانی قاجار ثبت میشد تا با گذشت زمان بایگانی شود .
نمونه فرمان دوره قاجاری متعلق به سال 1305 هجری قمری در موزه میرعماد نگهداری میشود که متن آن حاوی فرمان منتسب به بیگلر بیگی به عنوان سرکشیکی آستان مقدسه رضوی است. این اثر به خط شکسته نستعلیق تحریری نگارش شده است و با مهر مشخص ممهور گردیده و تزئینات مفصل آن مربوط به عصر قاجار میباشد.
اثر مذکور به شماره امو.ال 3005 و ردیف 1 در طبقه اول موزه میرعماد در معرض نمایش قرار دارد .