سومین نشست تخصصی خوشنویسی موزه میرعماد – خرداد سال 95- دکتر قلیچ خانی
به نام خداوند بخشنده مهربان
امتیازات و ویژگیهای وبسایتهای تخصصی خوشنویسی ایرانی
سخنران: دکتر حمیدرضا قلیچ خانی[1]
پنجشنبه 13 خرداد 1395 موزۀ میرعماد
در دهه های گذشته آثار موزه ها عکاسی یا اسکن نشده بود و در دسترس قرار نداشتند. اما خوشبختانه با گذشت زمان، امروزه تصاویر بسیاری از آرشیوشان قابل دسترسی هستند. بحث امروز ما در این باره است که وب سایت های تخصصی که امروزه در دسترس (آن لاین) هستند، دارای چه ویژگیهایی است و چگونه میتوان از آنها بهتر بهرمند گردید.
در سال 2014 م. که برای تدریس و تحقیق به رید کالج آمریکا دعوت شده بودم، وبسایتی را طراحی کردیم که آدرس آن بدین شرح است:
http://www.reed.edu/persian-calligraphy
وبسایت نامبرده بناست سه زبانه باشد: انگلیسی، عربی و فارسی که در حال حاضر دو زبان انگلیسی و فارسی آن، آنلاین است. در ابتدا کلمۀ رید آمده که به معنی نی است و رید کالج مرکز خوشنویسی مختلف لاتین است.
در کتیبۀ بالای صفحه خطی از احمد بن سهروردی انتخاب شده است. ترجمۀ فارسی وبسایت «شاهکارهای خوشنویسی ایرانی» شده است. وبسایت حاضر تنها وبسایت دو زبانه است و 25 نفر از مشاهیر خوشنویسی ایران را به همراه شرححال و آثار درجۀ یک آنها در بر میگیرد. در ابتدای صفحه دربارۀ وبسایت برای مطالعۀ مخاطبان توضیح مختصری داده شده است. در پایین صفحه نیز دستاندرکاران بخش فنی در پرتلند، محل وبسایت و حامی آن معرفی شده اند.
روش استفاده از این وبسایت بدین شکل است که یک اثر از افراد به عنوان نمونه قرار دارد. لازم به توضیح است که چون از ابن مقله اثری شاخص و مشخصی در دست نداریم، معرفی مشاهیر، از ابن بوّاب شروع شده و بعد عثمان بن حسین ورّاق غزنوی و سهروردی تا رسیدیم به عمادالکتّاب که 1315 ش. از دنیا رفته است و در دورۀ قاجار و پهلوی اول بوده است.
برای استفاده از وبسایت برای نمونه میرعماد را انتخاب کرده ام (به خاطر اینکه در موزۀ میرعماد هستیم) و بعد از کلیک بر روی نمونۀ اثر وی، صفحهای باز میشود که شرح حالی مختصر با استفاده از آخرین منابع ممکن و معتبر تهیه شده و متقابلا به زبان انگلیسی و در آینده به زبان عربی قابل دسترسی است. علاوه بر شرح حال، نمونه آثاری است که یکی از آن به شکل نمونه (سمپل) است و با کلیک بر روی آن، اثر به صورت کامل نمایش داده میشود. در این بخش طراحی وبسایت کاری نو انجام شده، به این صورت که ابتدا نمونۀ آثار در اندازۀ بزرگ پلات گرفته میشدند و تمامی ویژگیهای خط، تذهیب و آرایه ها بر روی آنها به صورت برچسب نامگذاری شده اند.
(کار کردن با کسانی که همزبان نیستند کار آسانی نیست). در سمت راست توضیحاتی است که اگر بر روی آنها کلیک شد، بر روی اثر به صورت جزئی نشان داده میشود. مانند سرلوح، کتیبه، نگارگری، شاهعباسی، ختایی، ء اضافه مانند کلمۀ «پندنامۀ»، نقطه هایی که در زیر حرف «س» نوشته میشود و از سده های نخستین اسلامی استفاده میشدند، دندانموشی، یا حروف ک و گ (تا اواخر دورۀ قاجار حروف ک، گ، پ، ژ، به جهت رسم الخط عربی: ک به جای گ، ب به جای پ، ج به جای چ و ز به جای ژ نوشته میشدند.)، جدول، کمند، رنگها مانند سیلو و شنگرف و ...، علامت تشدید، اسلیمی ماری، تسمه اندازی، مُهر کتابخانه، ترنج، نیمترنج، شمسه، شرفه، حتی پاک شدگی در قسمتی از اثر که ترنج بوده و پاک شده و یا انعکاس صفحۀ پشت آن است و ... .
علائم تزئینی جدا از نقطه گذاری و اعراب معرفی شده است.
نمونۀ دیگری از علاءالدین تبریزی استاد علیرضا عباسی و عبدالباقی تبریزی را بررسی میکنیم. پس از کلیک بر روی اثر، صفحه ای باز میشود که شامل شرح حال مختصر و آثار وی آمده. با کلیک بر روی اثر و بزرگ شدن و نمایش کامل آن در قسمت توضیحات سمت راست اثر اطلاعات جزئی مانند اصطلاحات مرتبط با قطعه مانند «ارسال= رها کردن قلم در پیایان حروف» و ... آمده است.
در بخش انگلیسی، تلفظ ها براساس دقیقترین فونتیکی که در آمریکا و اروپا از جهت رسمالخطی متداول است، نوشته شدهاند و اگر در جستجوگر گوگل اشتباه جستجو شوند، نتایج یافت شده متفاوت خواهد بود؛ در نتیجه در جستجوی انگلیسی باید به شکل تلفظ و نوشتار، دقت بسیار کرد.
همانطور که پیش از این اشاره شد، در طراحی اولیۀ وبسایت که به صورت دو زبانه است، 25 خوشنویس از مشاهیر به همراه شرح حال مختصر از آنان و معرفی 5 اثر از هر کدام معرفی شده ند. از دیگر امتیازات این وبسایت آنکه به ثبت نام نیاز ندارد ( در برخی سایتها نیاز به ثبت نام، نام کاربری و کلمۀ عبور و گاهی پرداخت هزینۀ ثبت نام میباشد) و از همه جای دنیا قابل دسترسی است و فیلتری ندارد و تصاویر ارائه شده با بهترین و بالاترین کیفیت میباشند.
معرفی چند وبسایت دیگر:
بانک اطلاعات کتب و نسخ خطی آقا بزرگ
www.aghabozorg.ir
وبسایت دیگری جهت استفاده در پژوهشهای مربوط به خوشنویسی و نسخه شناسی که بر خلاف وبسایت رید کالج که تصویری و جذاب بود، اینگونه نیست و به شکلی ساده توسط آقای ناصر گلباز طراحی شده و نامگذاری آن به جهت نام آقا بزرگ تهرانی که مؤلف بزرگ و نسخه شناس بنامی بودند، میباشد.
وبسایت آقابزرگ دارای دو بخش اصلی کتابشناسی و نسخه شناسی و از این نظر متفاوت از وب سایت رید کالج است. در بخش کتابشناسی به اطلاعاتی از این دست میتوان دست یافت: اطلاعات کلی، مؤلف، موضوع، زبان، توضیحات کلی درباره کتاب، توضیحات کلی درباره زندگینامه مؤلف، تاریخ تالیف اثر، ماخذ کتاب، توضیحات در مورد چاپ کتاب، منابع دیگر، کتاب اصلی، بخش بندی، تاریخ حیات و وفات مؤلف.
هر نکته ای دربارۀ یک اثر بخواهیم، مشخص میکند که چه تعداد از آن در ایران و جهان وجود دارد و در کدام کتابخانه ها نگهداری میشوند.
در بخش نسخه شناسی نیز اطلاعاتی مفصل مانند آغاز، انجام، مشخصات ظاهری نسخه، متن انجامه (ترقیمه)، کاتب، تاریخ کتابت، محل کتابت ، مهدی الیه، ویژگیها و برافزوده ها، شماره دستیابی، شماره پیشین، آسیبدیدگی نسخه میدهد.
در بخش مشخصات دیگر نام کشور و نام کتابخانه آمده است.
برای هر کس که سراغ مقاله نویسی، تدریس و یا ... برود، آشنایی با این وبسایت بسیار مهم است.
نکتۀ کلیدی برای دوستانی که از وبسایت استفاده میکنند این است که بنابر کلیدوازۀ انتخابی، نتایج جستجو و تعداد نهایی ارائۀ آثار متفاوت خواهد بود. برای مثال نام میرعماد به شکل چسبیده یا جدا نوشته شود و یا به صورت کامل میرعماد الحسنی و یا میرعماد حسنی و ... .
از امتیازات وبسایت آقا بزرگ این است که تمامی اطلاعات دربارۀ نسخه های خطی، قطعات و مرقعات به صورت کامل و مفصل است. میتوان از طریق عنوان کتاب و ... جستجو کرد و یا در بخش حیات و وفات مؤلف جستجو را محدود کرد برای مثال آثار میرعماد از سال 1016 تا 1018. در این وبسایت تصاویر آثار وجود ندارد.
از جمله دیگر وبسایتها، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی است. کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی در پایین میدان بهارستان واقع است.
www.ical.ir
در صفحۀ اصلی قسمتی برای جستجوی عام و همچنین زبانه هایی دربارۀ کتابخانۀ مجلس و اطلاعات دیگر وجود دارد. برای جستجوی تخصصی تر میتوان در قسمت مجموعه ها جستجو را به مواردی از این دست محدود کنیم: اسناد، چاپ سنگی، چاپ سربی، کتب چاپی، پژوهشها و ... و نیز در بخش تاریخ، به زمان مورد نظر خود محدود نماییم.
وبسایت دیگر سازمان اسناد و کتابخانۀ ملّی ایران است. کتابخانۀ ملّی ایران در اتوبان حقانی واقع است.
www.nlai.ir
در صفحۀ اصلی اطلاعاتی دربارۀ سیستم جامع کتابخانه (رسا)، تاریخچۀ کتابخانۀ ملی، اطلاعات و وظایف آن، فعالیتها، ساختمان کتابخانه و معرفی کتابخانه ها و تصاویر آنها، تالارهای مخازن و ... وجود دارد.
در قسمت جستجو، گزینه های منابع کتابخانه و آرشیو، کتابخانۀ دیجیتال و وبسایت برای کاربر وجود دارد. علاوه بر آن در جستجوی پیشرفته، نوشتن مورد جستجو، در بخش نوع ماده میتوان جستجو را به این موارد محدود نمود: همه موارد، پایاننامه، پیایند، چاپ سربی، چاپ سنگی، دیداری و شنیداری، سند، مقاله، مواد جغرافیایی و نسخه خطی.
برای مثال در قسمت جستجوی پیشرفته نام میرعماد و محدود به نسخه خطی را مینویسیم. در نتایج جستجو کلیۀ آثار خطی مانند مرقع و قطعۀ خط به خط میرعماد خواهد آمد که با کلیک بر روی هر کدام میتوان به تمامی اطلاعات دربارۀ آن مانند عنوان و پدیدآور، وضعیت استنساخ، آغاز، انجام، انجامه، یادداشت مشخصات ظاهری همچون جلد، یادداشت استنساخ و ... دست یافت.
از امتیازات این وبسایت این است که علاوه بر اطلاعاتی دربارۀ اثر و پدیدآورندۀ آن، بسیاری از آثار دارای لینک دسترسی و محل الکترونیکی بوده . با کلیک بر روی آن میتوان تصاویر آنها نیز مشاهده نمود. همچنین امکان تورق آن و دیدن تمامی صفحههای آن از جمله صفحۀ آخر و رقم آن و نیز امکان دانلود تصاویر مورد نیاز وجود دارد.
آشنایی و استفاده از وبسایتها سبب صرفهجویی در وقت مخاطب شده و لزوم حضور فیزیکی در کتابخانۀ مورد نظر از بین خواهد رفت. همچنین میتوان در زمان کوتاهی به اطلاعات بسیاری بدون مراجعه به فهرستها و مواردی شبیه به این دست یافت. همچنین صحت و سقم و مسئولیت مطالب مورد استفاده از وبسایتها بر عهدۀ طراح آن است.
نکته مهمی دیگری وجود دارد؛ ممکن است اطلاعات وبسایتها به روز نباشد. برای مثال با وجود اینکه مشخص شده که رسالۀ آداب المشق در اصل تالیف بابا شاه اصفهانی میباشد، همچنان در نتایج جستجوها، به نام میرعماد نسبت داده شده است.
دیگر وبسایتی که اطلاعات، وقایع و اخبار امروزی مانند نمایشگاهها و رویدادهای هنری را میتوان در آن جستجو کرد عزیزی هنر است که آثار هنرمندان ایران را معرفی و اطلاع رسانی مینماید.
http://www.azizihonar.com/
دارای بخشهای جشنوارهها، مناسبتها، در استانها، فروش آثار هنری، اخبار هنری و ...، همچنین گزینه هایی مانند آثار خوشنویسی استادان بزرگ، اخبار هنری، فراخوانها، نقاشیخط، زنان خوشنویس و خوشنویسان است که با کلیک بر روی هر کدام میتوان به آخرین اطلاعات و رویدادهای مربوط آن دست یافت.
وبسایت ها را میتوان از نظر فنی نیز طبقه بندی کرد. وبسایتهای انجمن خوشنویسان و عزیزی هنر که اطلاعات امروزی را در اختیار کاربران قرار میدهند و وبسایتهای تخصصی که برای اطلاع رسانی رویدادهای امروزی نبوده و برای پژوهش های بنیادی استفاده میشوند.
برای جستجو و رسیدن به نتیجۀ بهتر و مطلوبتر، دقت در متصل یا با فاصله نوشتن، نام کامل، اسامی دیگر مربوط به هر شخص، لقب یا تخلص وی و مواردی از این دست لازم است. برای مثال خواجه اختیار منشی، گنابادی بوده و در رقمها جنابذی مینوشته، اختیار المنشی، اختیار، اختیار الجنابذی به عنوان کلیدواژه میتوانند مورد استفاده قرار گیرند.
پیش از این در یادداشتی در نامۀ بهارستان آورده ام که شاه محمود نیشابوری به جز دو رقم نیشابوری، سایر رقمهایش نشابوری یا نسابوری بوده است و برای جستجوی دقیق، باید این نکات را در نظر گرفته و در صورت درج نیشابوری، ممکن است نتیجۀ دیگری بدست آید؛ همچنین ممکن است که فهرست نویس بنابر عرف، نسابوری را نیشابوری بنویسد که پژوهش های بسیاری را دچار خطا خواهد کرد.
و یا برای جستجوی نام زین العابدین اصفهانی، میتوان اشرف الکتّاب که لقب او و از ظرایف است، استفاده کرد و به نتیجۀ مطلوب دست یافت.
نکته ای دربارۀ جستجو در وبسایت آقا بزرگ:
* در جستجوی برخی نسخ، به جای نام کتابخانه نام مجلۀ دانشگاه تهران آمده است. به عنوان مثال در جستجوی برخی از جُنگ ها، نتیجه میآید نشریه. این بدان معنی است که در نشریۀ دانشگاه تهران، دفتر شمارۀ ... و صفحات ... تا ... توضیحی دربارۀ آن آمده و نسخه معرفی شده است. همچنین ممکن است فهرست نویس نتوانسته نسخۀ مورد نظر را ببیند و در جای دیگری آن نسخه دیده شده باشد مثلا در بنیاد فرهنگ و تاریخ تاجیکستان و یا نسخهای در فهرست کتابخانهای منتشر نشده اما ممکن است در مقالهای آن را منتشر کرده باشد.
* نکتۀ مهم دیگر این که استفاده از وبسایت به معنی جستجوی کامل و قطعی نیست. چرا که اطلاعات قطعات و نسخههای خطی بسیاری وارد آنها نشده است. مثلا در کتابخانۀ ملی ایران هنوز 18000 جلد نسخۀ فهرست نشده هست و اطلاعات آنها وارد وبسایت کتابخانه نشده است. به همین سبب تمام پژوهشهای موجود با کاستیهایی همراهند و دارای خطاهایی است. برای مثال ممکن است قرآنی به خط میرعماد یافت شود در حالی که گفته شده وی قرآن کتابت نکرده و یا گفته شده تنها به متون ادبی علاقه مند بوده ولی یک نسخه نهج البلاغه به خط او یافت شود و فرضیه های پیشین از بین برود.
همچنین بسیار مهم است ابتدا داشته هایمان را بشناسیم و چون مقدور نیست که به کتابخانه های دیگر مانند خارج از کشور دست یافت، از وبسایتها به روش درست استفاده کرده و اشاره شود که «تاکنون دیده نشده» و یا «به نظر وجود ندارد» و هیچگاه در پژوهشها و بخصوص در این فضا که ممکن است هر لحظه به اطلاعات جدیدی دست یافت، به قطعیت سخنی به میان آورد مثلا دربارۀ تاریخ درگذشت محمدحسین شیرازی بگوییم: زنده تا سال ....
و نیز تا جای ممکن فضای کار گروهی نیز تجربه شود و ذهنیت اینکه کار گروهی به نتیجه نمیرسد، کنار گذاشت. برای مثال در باب خوشنویسان و یا کتیبه نگاری به ویژه اگر تخصصهای موازی نباشد مانند معمار، خوشنویس، ادبیات، نتیجۀ بهتری خواهد داشت و بدین ترتیب میزان خطاها کمتر میشود.
آیا میتوان به وبسایتها اطلاعات اضافه کرد؟
بلی، در رید کالج این امکان وجود دارد. در وبسایتهای شخصی نیز ممکن است. اما در وبسایت آقا بزرگ، کتابخانۀ ملی و کتابخانۀ مجلس شورا این امکان وجود ندارد و از ایرادات آنهاست چرا که بروز رسانی نمیشوند. همچنین ممکن است هنگام ورود اطلاعات، به اشتباه وارد شوند مثلا تاریخ 1233، 1323 نوشته شود.
توسعۀ وبسایتها چه به صورت دولتی و چه به شکل خصوصی و شخصی کارآمد خواهد بود.
پیش از طراحی وبسایت رید کالج اگر به دنبال شرححال یا اطلاعی (به زبان انگلیسی) از یکی از هنرمندان مانند علاءالدین تبریزی بودیم، در دسترس نبود. به نظر میآید شاید اطلاع رسانی کافی نداشته باشد.
با به اشتراک گذاشتن اطلاعات از طریق وبسایتها اتفاقی شگرف افتاده است که پیش از این نبوده. برای نمونه در سال 72 برای تالیف کتاب «فرهنگ و اصطلات خوشنویسی و هنرهای وابسته»، دربارۀ بابا شاه اصفهانی اطلاعی نمی یافتم اما اینک ممکن است و در وبسایت رید کالج بهترین نمونه کارهای وی با جزئیات و توضیحات و همچنین شرح حال وی موجود است.
* دکترای مطالعات نسخه های خطی از دانشگاه دهلی، عضو کمیتۀ کارشناسی و تعیین اصالت آثار خطی و نادر کتابخانۀ ملی ایران