سومین نشست تخصصی خوشنویسی موزه میرعماد – خرداد سال 95- دکتر قلیچ خانی 

 

به نام خداوند بخشنده مهربان

امتیازات و ویژگی­های وب­سایت­های تخصصی خوشنویسی ایرانی

سخنران: دکتر حمیدرضا قلیچ­ خانی^[1]

پنجشنبه 13 خرداد 1395 موزۀ میرعماد

در دهه های گذشته آثار موزه ­ها عکاسی یا اسکن نشده بود و در دسترس قرار نداشتند. اما خوشبختانه با گذشت زمان، امروزه تصاویر بسیاری از آرشیوشان قابل دسترسی هستند. بحث امروز ما در این باره است که وب سایت های تخصصی که امروزه در دسترس (آن لاین) هستند­، دارای چه ویژگی­هایی است و چگونه می­توان از آنها بهتر بهرمند گردید.

در سال 2014 م. که برای تدریس و تحقیق به رید کالج آمریکا دعوت شده بودم، وب­سایتی را طراحی کردیم که آدرس آن بدین شرح است:

http://www.reed.edu/persian-calligraphy

وب­سایت نامبرده بناست سه­ زبانه باشد: انگلیسی، عربی و فارسی که در حال حاضر دو زبان انگلیسی و فارسی آن، آن­لاین است. در ابتدا کلمۀ رید آمده که به معنی نی است و رید کالج مرکز خوشنویسی مختلف لاتین است.

در کتیبۀ بالای صفحه خطی از احمد بن سهروردی انتخاب شده است. ترجمۀ فارسی وب­سایت «شاهکارهای خوشنویسی ایرانی» شده است. وب­سایت حاضر تنها وب­سایت دو زبانه است و 25 نفر از مشاهیر خوشنویسی ایران را به همراه شرح­حال و آثار درجۀ یک آن­ها در بر می­گیرد. در ابتدای صفحه دربارۀ وب­سایت برای مطالعۀ مخاطبان توضیح مختصری داده شده است. در پایین صفحه نیز دست­اندرکاران بخش فنی در پرتلند، محل وب­سایت و حامی آن معرفی شده ­اند.

روش استفاده از این وب­سایت بدین شکل است که یک اثر از افراد به عنوان نمونه قرار دارد. لازم به توضیح است که چون از ابن­ مقله اثری شاخص و مشخصی در دست نداریم، معرفی مشاهیر، از ابن بوّاب شروع شده و بعد عثمان بن حسین ورّاق غزنوی و سهروردی تا رسیدیم به عمادالکتّاب که 1315 ش. از دنیا رفته است و در دورۀ قاجار و پهلوی اول بوده است.

برای استفاده از وب­سایت برای نمونه میرعماد را انتخاب کرده ­ام (به خاطر اینکه در موزۀ میرعماد هستیم) و بعد از کلیک بر روی نمونۀ اثر وی، صفحه­ای باز می­شود که شرح­ حالی مختصر با استفاده از آخرین منابع ممکن و معتبر تهیه شده و متقابلا به زبان انگلیسی و در آینده به زبان عربی قابل دسترسی است. علاوه بر شرح­ حال، نمونه آثاری است که یکی از آن به شکل نمونه (سمپل) است و با کلیک بر روی آن، اثر به صورت کامل نمایش داده می­شود. در این بخش طراحی وب­سایت کاری نو انجام شده، به این صورت که ابتدا نمونۀ آثار در اندازۀ بزرگ پلات گرفته می­شدند و تمامی ویژگی­های خط، تذهیب و آرایه­ ها بر روی آن­ها به صورت برچسب نامگذاری شده­ اند.

(کار کردن با کسانی که هم­زبان نیستند کار آسانی نیست). در سمت راست توضیحاتی است که اگر بر روی آن­ها کلیک شد، بر روی اثر به صورت جزئی نشان داده می­شود. مانند سرلوح، کتیبه، نگارگری، شاه­عباسی، ختایی، ء اضافه مانند کلمۀ «پندنامۀ»، نقطه ­هایی که در زیر حرف «س» نوشته می­شود و از سده ­های نخستین اسلامی استفاده می­شدند، دندان­موشی، یا حروف ک و گ (تا اواخر دورۀ قاجار حروف ک، گ، پ، ژ، به جهت رسم ­الخط عربی: ک به جای گ، ب به جای پ، ج به جای چ و ز به جای ژ نوشته می­شدند.)، جدول، کمند، رنگ­ها مانند سیلو و شنگرف و ...، علامت تشدید، اسلیمی ماری، تسمه­ اندازی، مُهر کتابخانه، ترنج، نیم­ترنج، شمسه، شرفه، حتی پاک شدگی در قسمتی از اثر که ترنج بوده و پاک شده و یا انعکاس صفحۀ پشت آن است و ... .

علائم تزئینی جدا از نقطه­ گذاری و اعراب معرفی شده است.

نمونۀ دیگری از علاءالدین تبریزی استاد علیرضا عباسی و عبدالباقی تبریزی را بررسی می­کنیم. پس از کلیک بر روی اثر، صفحه ­ای باز می­شود که شامل شرح­ حال مختصر و آثار وی آمده. با کلیک بر روی اثر و بزرگ شدن و نمایش کامل آن در قسمت توضیحات سمت راست اثر اطلاعات جزئی مانند اصطلاحات مرتبط با قطعه مانند «ارسال= رها کردن قلم در پیایان حروف» و ... آمده است.

در بخش انگلیسی، تلفظ­ ها براساس دقیق­ترین فونتیکی که در آمریکا و اروپا از جهت رسم­الخطی متداول است، نوشته شده­اند و اگر در جستجوگر گوگل اشتباه جستجو شوند، نتایج یافت شده متفاوت خواهد بود؛ در نتیجه در جستجوی انگلیسی باید به شکل تلفظ و نوشتار، دقت بسیار کرد.

همان­طور که پیش از این اشاره شد، در طراحی اولیۀ وب­سایت که به صورت دو زبانه است، 25 خوشنویس از مشاهیر به همراه شرح­ حال مختصر از آنان و معرفی 5 اثر از هر کدام معرفی شده­ ند. از دیگر امتیازات این وب­سایت آنکه به ثبت نام نیاز ندارد ( در برخی سایت­ها نیاز به ثبت نام، نام کاربری و کلمۀ عبور و گاهی پرداخت هزینۀ ثبت نام می­باشد) و از همه جای دنیا قابل دسترسی است و فیلتری ندارد و تصاویر ارائه شده با بهترین و بالاترین کیفیت می­باشند.

معرفی چند وب­سایت دیگر:

بانک اطلاعات کتب و نسخ خطی آقا بزرگ

www.aghabozorg.ir

وب­سایت دیگری جهت استفاده در پژوهش­های مربوط به خوشنویسی و نسخه­ شناسی که بر خلاف وب­سایت رید کالج که تصویری و جذاب بود، اینگونه نیست و به شکلی ساده توسط آقای ناصر گلباز طراحی شده و نامگذاری آن به جهت نام آقا بزرگ تهرانی که مؤلف بزرگ و نسخه شناس بنامی بودند، می­باشد.

وب­سایت آقابزرگ دارای دو بخش اصلی کتابشناسی و نسخه­ شناسی و از این نظر متفاوت­ از وب سایت رید کالج است. در بخش کتابشناسی به اطلاعاتی از این دست می­توان دست یافت: اطلاعات کلی، مؤلف، موضوع، زبان، توضیحات کلی درباره کتاب، توضیحات کلی درباره زندگی­نامه مؤلف، تاریخ تالیف اثر، ماخذ کتاب، توضیحات در مورد چاپ کتاب، منابع دیگر، کتاب اصلی، بخش بندی، تاریخ حیات و وفات مؤلف.

هر نکته­ ای دربارۀ یک اثر بخواهیم، مشخص می­کند که چه تعداد از آن در ایران و جهان وجود دارد و در کدام کتابخانه­ ها نگهداری می­شوند.

در بخش نسخه­ شناسی نیز اطلاعاتی مفصل مانند آغاز، انجام، مشخصات ظاهری نسخه، متن انجامه (ترقیمه)، کاتب، تاریخ کتابت، محل کتابت ، مهدی الیه، ویژگی­ها و برافزوده­ ها، شماره دستیابی، شماره پیشین، آسیب­دیدگی نسخه­ می­دهد.

در بخش مشخصات دیگر نام کشور و نام کتابخانه آمده است.

برای هر کس که سراغ مقاله­ نویسی، تدریس و یا ... برود، آشنایی با این وب­سایت بسیار مهم است.

نکتۀ کلیدی برای دوستانی که از وب­سایت استفاده می­کنند این است که بنابر کلیدوازۀ انتخابی، نتایج جستجو و تعداد نهایی ارائۀ آثار متفاوت خواهد بود. برای مثال نام میرعماد به شکل چسبیده یا جدا نوشته شود و یا به صورت کامل میرعماد الحسنی و یا میرعماد حسنی و ... .

از امتیازات وب­سایت آقا بزرگ این است که تمامی اطلاعات دربارۀ نسخه­ های خطی، قطعات و مرقعات به صورت کامل و مفصل است. می­توان از طریق عنوان کتاب و ... جستجو کرد و یا در بخش حیات و وفات مؤلف جستجو را محدود کرد برای مثال آثار میرعماد از سال 1016 تا 1018. در این وب­سایت تصاویر آثار وجود ندارد.

از جمله دیگر وب­سایت­ها، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی است. کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی در پایین میدان بهارستان واقع است.

www.ical.ir

در صفحۀ اصلی قسمتی برای جستجوی عام و همچنین زبانه­ هایی دربارۀ کتابخانۀ مجلس و اطلاعات دیگر وجود دارد. برای جستجوی تخصصی ­تر می­توان در قسمت مجموعه­ ها جستجو را به مواردی از این دست محدود کنیم: اسناد، چاپ سنگی، چاپ سربی، کتب چاپی، پژوهش­ها و ... و نیز در بخش تاریخ، به زمان مورد نظر خود محدود نماییم.

وب­سایت دیگر سازمان اسناد و کتابخانۀ ملّی ایران است. کتابخانۀ ملّی ایران در اتوبان حقانی واقع است.

www.nlai.ir

در صفحۀ اصلی اطلاعاتی دربارۀ سیستم جامع کتابخانه (رسا)، تاریخچۀ کتابخانۀ ملی، اطلاعات و وظایف آن، فعالیت­ها، ساختمان کتابخانه و معرفی کتابخانه­ ها و تصاویر آن­ها، تالارهای مخازن و ... وجود دارد.

در قسمت جستجو، گزینه­ های منابع کتابخانه و آرشیو، کتابخانۀ دیجیتال و وب­سایت برای کاربر وجود دارد. علاوه بر آن در جستجوی پیشرفته، نوشتن مورد جستجو، در بخش نوع ماده می­توان جستجو را به این موارد محدود نمود: همه موارد، پایان­نامه، پیایند، چاپ سربی، چاپ سنگی، دیداری و شنیداری، سند، مقاله، مواد جغرافیایی و نسخه خطی.

برای مثال در قسمت جستجوی پیشرفته نام میرعماد و محدود به نسخه خطی را می­نویسیم. در نتایج جستجو کلیۀ آثار خطی مانند مرقع و قطعۀ خط به خط میرعماد خواهد آمد که با کلیک بر روی هر کدام می­توان به تمامی اطلاعات دربارۀ آن مانند عنوان و پدیدآور، وضعیت استنساخ، آغاز، انجام، انجامه، یادداشت مشخصات ظاهری همچون جلد، یادداشت استنساخ و ... دست یافت.

از امتیازات این وب­سایت این است که علاوه بر اطلاعاتی دربارۀ اثر و پدیدآورندۀ آن، بسیاری از آثار دارای لینک دسترسی و محل الکترونیکی بوده . با کلیک بر روی آن می­توان تصاویر آن­ها نیز مشاهده نمود. همچنین امکان تورق آن و دیدن تمامی صفحه­های آن از جمله صفحۀ آخر و رقم آن و نیز امکان دانلود تصاویر مورد نیاز وجود دارد.

آشنایی و استفاده از وب­سایت­ها سبب صرفه­جویی در وقت مخاطب شده و لزوم حضور فیزیکی در کتابخانۀ مورد نظر از بین خواهد رفت. همچنین می­توان در زمان کوتاهی به اطلاعات بسیاری بدون مراجعه به فهرست­ها و مواردی شبیه به این دست یافت. همچنین صحت و سقم و مسئولیت مطالب مورد استفاده از وب­سایت­ها بر عهدۀ طراح آن است.

نکته مهمی دیگری وجود دارد؛ ممکن است اطلاعات وب­سایت­ها به روز نباشد. برای مثال با وجود اینکه مشخص شده که رسالۀ آداب­ المشق در اصل تالیف بابا شاه اصفهانی می­باشد، همچنان در نتایج جستجوها، به نام میرعماد نسبت داده شده است.

دیگر وب­سایتی که اطلاعات، وقایع و اخبار امروزی مانند نمایشگاه­ها و رویدادهای هنری را می­توان در آن جستجو کرد عزیزی هنر است که آثار هنرمندان ایران را معرفی و اطلاع رسانی می­نماید.

http://www.azizihonar.com/

دارای بخش­های جشنواره­ها، مناسبت­ها، در استان­ها، فروش آثار هنری، اخبار هنری و ...، همچنین گزینه­ هایی مانند آثار خوشنویسی استادان بزرگ، اخبار هنری، فراخوان­ها، نقاشیخط، زنان خوشنویس و خوشنویسان است که با کلیک بر روی هر کدام می­توان به آخرین اطلاعات و رویدادهای مربوط آن دست یافت.

وب­سایت­ ها را می­توان از نظر فنی نیز طبقه­ بندی کرد. وب­سایت­های انجمن خوشنویسان و عزیزی هنر که اطلاعات امروزی را در اختیار کاربران قرار می­دهند و وب­سایت­های تخصصی که برای اطلاع رسانی رویدادهای امروزی نبوده و برای پژوهش های بنیادی استفاده می­شوند.

برای جستجو و رسیدن به نتیجۀ بهتر و مطلوب­تر، دقت در متصل یا با فاصله نوشتن، نام کامل، اسامی دیگر مربوط به هر شخص، لقب یا تخلص وی و مواردی از این دست لازم است. برای مثال خواجه اختیار منشی، گنابادی بوده و در رقم­ها جنابذی می­نوشته، اختیار المنشی، اختیار، اختیار الجنابذی به عنوان کلیدواژه می­توانند مورد استفاده قرار گیرند.

پیش از این در یادداشتی در نامۀ بهارستان آورده­ ام که شاه محمود نیشابوری به جز دو رقم نیشابوری، سایر رقم­هایش نشابوری یا نسابوری بوده است و برای جستجوی دقیق، باید این نکات را در نظر گرفته و در صورت درج نیشابوری، ممکن است نتیجۀ دیگری بدست آید؛ همچنین ممکن است که فهرست نویس بنابر عرف، نسابوری را نیشابوری بنویسد که پژوهش های بسیاری را دچار خطا خواهد کرد.

و یا برای جستجوی نام زین­ العابدین اصفهانی، می­توان اشرف الکتّاب که لقب او و از ظرایف است، استفاده کرد و به نتیجۀ مطلوب دست یافت.

نکته­ ای دربارۀ جستجو در وب­سایت آقا بزرگ:

* در جستجوی برخی نسخ، به جای نام کتابخانه نام مجلۀ دانشگاه تهران آمده است. به عنوان مثال در جستجوی برخی از جُنگ ها، نتیجه می­آید نشریه. این بدان معنی است که در نشریۀ دانشگاه تهران، دفتر شمارۀ ... و صفحات ... تا ... توضیحی دربارۀ آن آمده و نسخه معرفی شده است. همچنین ممکن است فهرست نویس نتوانسته نسخۀ مورد نظر را ببیند و در جای دیگری آن نسخه دیده شده باشد مثلا در بنیاد فرهنگ و تاریخ تاجیکستان و یا نسخه­ای در فهرست کتابخانه­ای منتشر نشده اما ممکن است در مقاله­ای آن را منتشر کرده باشد.

* نکتۀ مهم دیگر این که استفاده از وب­سایت به معنی جستجوی کامل و قطعی نیست. چرا که اطلاعات قطعات و نسخه­های خطی بسیاری وارد آن­ها نشده است. مثلا در کتابخانۀ ملی ایران هنوز 18000 جلد نسخۀ فهرست نشده هست و اطلاعات آن­ها وارد وب­سایت کتابخانه نشده است. به همین سبب تمام پژوهش­های موجود با کاستی­هایی همراهند و دارای خطاهایی است. برای مثال ممکن است قرآنی به خط میرعماد یافت شود در حالی که گفته شده وی قرآن کتابت نکرده و یا گفته شده تنها به متون ادبی علاقه­ مند بوده ولی یک نسخه نهج ­البلاغه به خط او یافت شود و فرضیه­ های پیشین از بین برود.­

همچنین بسیار مهم است ابتدا داشته­ هایمان را بشناسیم و چون مقدور نیست که به کتابخانه­ های دیگر  مانند خارج از کشور دست یافت، از وب­سایت­ها به روش درست استفاده کرده و اشاره شود که «تاکنون دیده نشده» و یا «به نظر وجود ندارد» و هیچگاه در پژوهش­ها و بخصوص در این فضا که ممکن است هر لحظه به اطلاعات  جدیدی دست یافت، به قطعیت سخنی به میان آورد مثلا دربارۀ تاریخ درگذشت محمدحسین شیرازی بگوییم: زنده تا سال ....

و نیز تا جای ممکن فضای کار گروهی نیز تجربه شود و ذهنیت اینکه کار گروهی به نتیجه نمی­رسد، کنار گذاشت. برای مثال در باب خوشنویسان و یا کتیبه­ نگاری به ویژه اگر تخصص­های موازی نباشد مانند معمار، خوشنویس، ادبیات، نتیجۀ بهتری خواهد داشت و بدین ترتیب میزان خطاها کمتر می­شود.

آیا می­توان به وب­سایت­ها اطلاعات اضافه کرد؟

بلی، در رید کالج این امکان وجود دارد. در وب­سایت­های شخصی نیز ممکن است. اما در وب­سایت آقا بزرگ، کتابخانۀ ملی و کتابخانۀ مجلس شورا این امکان وجود ندارد و از ایرادات آن­هاست چرا که بروز رسانی نمی­شوند. همچنین ممکن است هنگام ورود اطلاعات، به اشتباه وارد شوند مثلا تاریخ 1233، 1323 نوشته شود.

توسعۀ وب­سایت­ها چه به صورت دولتی و چه به شکل خصوصی و شخصی کارآمد خواهد بود.

پیش از طراحی  وب­سایت رید کالج اگر به دنبال شرح­حال یا اطلاعی (به زبان انگلیسی) از یکی از هنرمندان مانند علاءالدین تبریزی بودیم، در دسترس نبود. به نظر می­آید شاید اطلاع رسانی کافی نداشته باشد.

با به اشتراک گذاشتن اطلاعات از طریق وب­سایت­ها اتفاقی شگرف افتاده است که پیش از این نبوده. برای نمونه در سال 72 برای تالیف کتاب «فرهنگ و اصطلات خوشنویسی و هنرهای وابسته»، دربارۀ بابا شاه اصفهانی اطلاعی نمی یافتم اما اینک ممکن است و در وب­سایت رید کالج بهترین نمونه کارهای وی با جزئیات و توضیحات و همچنین شر­ح­ حال وی موجود است.