در موزه آلبوم های سلطنتی و اسناد سعدآباد، آلبومی نفیس وجود دارد که در بردارنده مجموعه تصاویری از واقعه سرنوشت ساز کنفرانس تهران می باشد.کنفرانسی که تا حدود زیادی سرنوشت جنگ جهانی دوم را رقم زد و به شکست آلمان نازی انجامید. در انتهای جلد آلبوم برچسبی الصاق شده که بر روی آن چنین نوشته: "نشریه انتشارات سفارت کبرای بریتانیا" و مشخص می کند که این آلبوم از طرف کشور انگلستان و احتمالا چندین سال پس از پایان کنفرانس تهران به دربار ایران اهدا شده است. جلد آلبوم از جنس چرم بافت دار و در ابعاد 5/45×5/31 سانتیمتر می باشد. مجموعه تصاویر آلبوم بیست و هفت قطعه می باشد که توسط یک خبرنگار انگلیسی عکاسی شده است. تمامی عکس ها سیاه و سفید و در ابعاد مختلفی می باشند. کوچک ترین تصویر این آلبوم 5/17×5/17 و بزرگترین آن 23×5/17 سانتیمتر و برخی دیگر در ابعاد مربع چاپ و هر یک جداگانه بر روی برگه های آلبوم چسبانده شده اند. در صفحه نخست این آلبوم علامت های مشخص هر سه کشور شوروی در سمت راست، انگلیس در وسط و آمریکا در سمت چپ بر روی زمینه سفید و با تکنیک مداد رنگ، نقاشی و در زیر آن نوشته شده: " انجمن دولتهای سه گانه در تهران 5 تا 10 آذر 1322 ". از مجموعه تصاویر این آلبوم می توان به نشست این سه قدرت در سفارت شوروی، جشن تولد چرچیل در باغ سفارت قلهک و برخی از برنامه های جانبی این کنفرانس اشاره نمود. اما شاید بتوان یکی از تحقیر آمیزترین تصاویر این آلبوم را درخواست ملاقات محمدرضا شاه پهلوی با این سه قدرت دانست چرا که هیچ یک از این دول به ملاقات شاه ایران نرفتند و این محمدرضا پهلوی بود که خواستار ملاقات با آنها بود. دو تصویر نخست این آلبوم بیانگر این است که با درخواست وی موافقت شده و او را در ورودی سفارت شوروی در حین ملاقات با یکی از این سه قدرت نشان می دهد. همچنین از ملاقات رو در روی محمدرضا پهلوی با استالین در سفارت شوروی، در این آلبوم تصویری وجود ندارد.
چکیده موضوع آلبوم:
با آغاز جنگ جهانی دوم و یکه تازی هیتلر و جنون او برای تصرف جهان و ترور سران مطرح دنیا، موجب شد تا چرچیل(انگلیس) استالین(شوروی) و روزولت(آمریکا) تصمیم بگیرند تا در جایی برای اتخاذ سیاست هایی برعلیه آلمان نازی گرد هم جمع شوند. بنابراین پس از بررسی شرایط برخی از کشورها، آنها از جهاتی تهران را امن ترین مکان برای این منظور انتخاب کردند تنها مکان بود که برگزیده شد. کنفرانس تهران در خلال این جنگ در خاک ایران برگزار شد.جنگ جهانی دوم حدود 7 سال طول کشید(1325-1319) و هنوز سه سالی از جنگ نگذشته بود که ایران پلی شد تا قدرتمندان از آن برای چیره شدن بر علیه آلمانها در جنگ جهانی سوء استفاده کنند. اتحاد این سه کشور و نتایج مهم حاصل از کنفرانس تهران تا آنجا پیش رفت که هیتلر در جنگ مغلوب شد و چون تاب شنیدن چنین خبری را نداشت اقدام به خود کشی کرد و با خوردن سیانور و همزمان شلیک تپانچه شکستش را به دنیا اعلام کرد.
اهداف کنفرانس و زمان برگزاری آن
هدف از برگزاری کنفرانس تهران، از کار انداختن همه شبکه های مخفی آلمانها و در نهایت شکست هیتلر بود. هدف دیگر آنها تصمیم گیری درباره خاک ایران و حفظ تمامیت ارضیش و ترک خاک کشور پس از جنگ بود که البته هیچ گاه این تصمیم عملی نشد و به دنبال آن تاثیرات ناگواری را بر وضعیت اقتصادی ایران برجای گذاشت. این کنفرانس در آذر ماه سال 1322 به مدت 6 روز در تهران برگزار شد.
و اما چرا تهران؟؟؟
نخستین بار استالین مسکو را برای برگزاری کنفرانس به سایرین پیشنهاد کرد، چرا که با توجه به اوضاع بحرانی جنگ از سفر حذر داشت. در ابتدا با توجه به برخی از ممنوعیت ها و مشکلات دو قدرت دیگر با این مکان مخالفت کردند. اما از آنجا که هر سه قدرت در آن مقطع از زمان، در منافعی مشترک از ایران سهیم بودند، در نهایت ایران برای برگزاری این کنفرانس سرنوشت ساز انتخاب گردید. یکی دیگر از دلایل انتخاب خاک ایران نیز می تواند حضور شاهی جوان و بسیار کم تجربه در آن سال باشد. چرا که از جمله دلایل آن می توان گفت در تمامی مراحل مقدماتی برگزاری کنفرانس و همچنین در طول برگزاری آن، محمدرضا شاه 24 ساله از آن بی اطلاع بود. اما این امر نه تنها وی را آزرده نکرده بلکه او برای گفتن خیر مقدم، خود به دیدن سران رفت.
اهمیت برگزاری این نشست در خاک ایران شکست، هیتلر و جنگ جهانی دوم و خاتمه جنگ به نفع سه قدرت بود تا حدی که به زعم بسیاری از کارشناسان سیاسی و حتی به نظر خود متفقین ایران پل پیروزی نام گرفت پلی که جز بدبختی و آسیب و قحطی چیزی برای ملتش نداشت.
سران شرکت کننده در کنفرانس و محل برگزاری آن
- وینسون چرچیل (نخست وزیر بریتانیای کبیر)
- فرانکلین روزولت(رئیس جمهور ایالات متحده آمریکا)
- مارشال استالین( رئیس کمیسرهای اتحادیه جماهیر سوسیالیستی شوروی)
کنفرانس در سفارت شوروی برگزار شد چرا که تشکیلات گارد حفاظت از جان استالین، از برتری ویژه ای نسبت به گارد حفاظتی روزولت و چرچیل برخوردار بود.
از جمله نکات قابل توجه این سفر می توان به ترس استالین از مسافرت های هوایی اشاره نمود و این تنها سفر هوایی وی به شمار می رفت.
نتایج حاصل از برگزاری کنفرانس تهران
- نتایج کنفرانس هیچ وقت به شکل بیانیه ای واضح انتشار نیافت و شاه نیز درجریان این کنفرانس محرمانه قرار نگرفت و همه چیز در هاله ای از ابهام باقی ماند.حتی سالیان بعد نیز در این خصوص هیچ مطلبی به صورت رسمی چاپ و منتشر نگردید.
- تنها مطلبی که از این کنفرانس بیرون آمد این بود که متفقین در سال 1320 قرار گذاشته بودند که پس از جنگ جهانی با حفظ تمامیت ارضی ایران، استقلال و حاکمیتش را تضمین کنند که متاسفانه به آن هم پایبند نشدند و تا مدتها در خاک ایران ماندند.
- مهمترین دستاورد کنفرانس، شکست آلمان نازی در جنگ جهانی دوم بود این شکست به قدری برای هیتلر غیر قابل باور بود که پس از شکست رسما از صحنه روزگار محو شد. برخی
- هر چند که ایران به عنوان کشوری بی طرف در این کنفرانس شناخته شد اما متأسفانه عواقب و آسیب های جدی به لحاظ اجتماعی و اقتصادی که بعضا جبران ناپذیر بود به ایران وارد شد صدماتی که حتی منجر به بروز قحطی در کشور شد. استفاده ابزاری از ایران تا آنجا پیش رفت که راه آهن ساخته شده در دوره رضا شاه و با هزینه مردم به نام آنها و به کام متفقین در جنگ جهانی دوم تمام شد.
حواشی کنفرانس
همزمان با برگزاری کنفرانس تهران، حواشی و اتفاقات جالبی رخداد که ذکر برخی از آنها خالی از لطف نیست.
- در این کنفرانس دول امریکا و انگلیس حاضر نشدند تا به دیدار شاه بروند و این محمد رضا بود که به دیدارشان رفت. وی نه تنها به بی احترامی آنها اعتراضی نکرد بلکه به منظور خوش خدمتی دستور داد تا 3 خیابان پایتخت را به نام سران تغییر نام دهند. به این شکل که حد فاصل 2 سفارت انگلیس و شوروی(نوفل لوشاتو فعلی) به نام چرچیل و خیابانی که بعدها آزادی نام گرفت به نام روزولت و در آخر خیابان میرزا کوچک خان به نام استالین تغییر نام پیدا کرد.
- در جریان این کنفرانس شاه ایران تنها 3 دقیقه با سران ملاقات کرد آن هم برای گفتن خیر مقدم و در خواست انتقال پدرش از جزیره موریس بود. بدین ترتیب با توجه به بیماری رضا شاه، پسرش از چرچیل خواست تا با جابجایی وی به منطقه ای بهتر موافقت کند و قرار شد تا رضا شاه از جزیره موریس به ژوهانسبورگ آفریقای جنوبی انتقال داده شود رضاشاه کمتر از یک سال پس از رفتن به افریقا در سال 1323 رضا فوت کرد.
- از بین سران تنها استالین به دیدار شاه در کاخ مرمر رفت. البته این ملاقات با تلاش و خواهش یکی از اطرافیان شاه به نام احمدعلی سپهر(مورخ الدوله) ازمسئولان سفارت شوروی صورت گرفت.سفارت هم تاکید کرد که هنگام ورود ستالین به کاخ، گارد شاه باید برچیده و گارد ویژه استالین مستقر شود شاه هم با خوشحالی تمام پذیرفت و این ملاقات را مهمترین دیدارش خواند و همیشه این محبت استالین را به خاطر داشت.
- همزمان با برگزاری کنفرانس تهران جشن تولد 69 سالگی چرچیل هم برگزار گردید و به همین مناسبت، کیک تولدی به یکی از قنادی های تهران " کافه قنادی نوشین" سفارش داده شد. روز سه شنبه 8 آذر ماه مراسمی در سفارت انگلیس برپا شد که حدود 30 نفر در آن حضور داشتند.در این میهمانی که افراد مختلفی حضور داشتند، ازمحمدرضا پهلوی دعوت نشده بود و تنها از طرف او، سه تابلو از صنایع دستی به چرچیل هدیه داده شد. هدیه استالین به چرچیل یک کلاه قره گل و تعدادی مجسمه روسی بود. هدیه روزولت یک دست فنجان ایرانی و فرش اصفهان بود.
- در خلال این مراسم چرچیل به جهت شجاعت و دلاوری نیروهای ارتش شوروی در پاسداری از شهر استراتژیک استالینگراد، یک شمشیر که به "شمشیر استالینگراد" شهرت یافت به استالین هدیه کرد.(در روایت مورخان آن شب نقل است که استالین با دو دست شمشیر را گرفت و آن را از غلاف بیرون کشید و پس از بوسه زدن به شمشیر، آن را به دست مارشال کلیمنت وروشیلف داد اما به علت بی توجه ای وروشیلف شمشیر از غلاف درآمد و بر روی زمین افتاد. این اتفاق می توانست از نظر چرچیل به بی احترامی تعبیر گردد و دردسر ساز شود اما او به این اتفاق اعتنایی نکرد. نکته جالب توجه اینجاست که حادثه سقوط شمشیر به هیچ عنوان در خبرها عنوان نگردید و در همان جشن مسکوت ماند.
جالب است که بدانید رئیس جمهور وقت شوروی ژوزف ویسارینویچ جوگاشویلی در سال 1913 در سن 25 سالگی لقب استالین به معنای مرد پولادین را برای خودش برگزید.
نگار ناروئی -کارشناس موزه آلبوم های سلطنتی و اسناد تاریخی سعدآباد