نستعلیق میرزا غلامرضا اصفهانی در موزه میرعماد

نستعلیق میرزا غلامرضا اصفهانی در موزه میرعماد

از آنجا که میرزا غلامرضا دارای شیوه منحصر به فردی در نستعلیق است، شناخت و تحقیق در خصوص تکامل شیوه خطاطی او امری است که مستلزم توجه خاص به ادوار زندگانی هنری اوست.برای مطالعه بیشتر ارزش خط نستعلیق با خطوط میرزا غلامرضا ...

  • کد مطلب: 3753
  • تاریخ انتشار: چهارشنبه 11 تير 1393 - 10:41

از مشهور ترین خوشنویسان قاجار در خط از استادان فاضل  پدرش میرزا جان از اصفهان به تهران آمد و به کسب قنادی بود بعدها در سفری به مشهد تقاضای پسری از امام رضا نمود میرزا غلامرضا یک سال بعد بدنیا آمد و در خطاطی شهره شد تا روز سطری نوشت و به حضور محمد شاه قاجار رساند شاه پس از احضارش از او خواست تا معلم خط شاهزادگان شود پس از فوت شاه در منزل به کتابت پرداخت او خط نستعلیق را از غبار تا جلی 6 دانگ را استادانه مینوشت  در اواخر عمر بنا به خواست امام جمعه معمم شد  درزمان خود در ارائه سیاه مشق و شیوه ترکیب بندی سر آمد بود و شیوه او سرمشق تمام خطاطان معاصر است در سال 1304 مرحوم و در صفائیه شهر ری دفن گردید.

از آنجا که میرزا غلامرضا دارای شیوه منحصر به فردی در نستعلیق است، شناخت و تحقیق در خصوص تکامل شیوه خطاطی او امری است که مستلزم توجه خاص به ادوار زندگانی هنری اوست.برای مطالعه بیشتر ارزش خط نستعلیق با خطوط میرزا غلامرضا به منبع مطالعاتی روزنامه جام جم رجوع میشود که گفته است : آنچه از نوشته های او ملاحظه می شود تاثیر فراوان از شیوه میر عماد است . بسیار صاف ، تیز و نازک ؛ همان شیوه ای که میرزا غلامرضا در سالهای جوانی خود ضبط میکند.میرزا در دوران کودکی تا اواخر سال 1286 قمری شیوه استادان سلف خود خصوصا میرعماد را ارائه داده و بر آن سیاق نوشته است . علاقه خاص میرزا به سیاه مشق نویسی و یافتن ترکیبات بدیع در سواد و بیاض کلمات نستعلیق سبب شده تا بیشتر آثارش متشکل از سیاه مشقهای گوناگون در دانگ ها و اقلام مختلف شود.در سیاه مشق نویسی یک اتفاق بسیار انقلابی رخ داد: خطاط، وجه ادبی خط را حذف کرد و به خطاطی محض روی آورد.

حروف و کلماتی که در کنار هم برای ساخت سطر و کتابت می نشست به علت محدودیتهای شدید می بایست از الگوی خاصی پیروی می کرد در این مقطع از قید و بند ادبیات رها شد و نوعی آزادی مطلق به دست آورد. پیدایش ترکیبهایی از حروف و کلمات و ساخت فضاهای پر و خالی و استفاده از جلوه های این فضاها. آزادی عمل در ساخت و پرداخت سیاه مشق منجر به آفرینش حروف و کلماتی می شد که دیگر در بند وجه ادبی مساله نبود ؛ عناصری ناب و آزاد و در نهایت زیبایی : "عناصر سیاه مشقی ". سین های بسیار پرشیب و پر دور، مدات کشیده ، دوایر بسیار زیبا یک ضرب و قوی ، دالهای آخر کلمه که از خط کرسی پایین تر می نشینند، "کا" های بسیار پر دور و فراخ ، دندانه های به هم چسبیده سین به صورتی یک قلم و سرهم ، "ر" های رها شده ، میم های اول شش دانگ و... بسیاری دیگر از تغییراتی که در حروف و کلمات مشاهده می کنیم حاصل همین آزاد نویسی و در حقیقت سیاه مشقی نویسی است . حروف و کلماتی که تاکنون در قید ساخت جمله و در زندان کرسی بندی برای کتابت به سر می بردند باری دیگر رها شدند و رقص و سماع جدیدی را تجربه کردند. سیاه مشق از این منظر یک گام بلند تکاملی در نستعلیق به شمار میآید: نستعلیقی که خود نقطه خاتمه تکامل خطوط قبل از خود است.شاید مهمترین تغییری که پس از پیدایش خط نستعلیق در این خط داده شده است همان آفرینش عناصر سیاه مشقی است . پس از میرعماد و تا به کنون هیچ تغییر مهمی به جز سیاه مشق در نستعلیق داده نشده است احتمالا میرزا از سال 1280 ه پ . ق به بعد به مشق و تمرین جدی در خط شکسته به شیوه درویش عبدالمجید طالقانی همت گماشته است . گواه این امر قطعه ای است که در سال 1286 به خط شکسته جلی نوشته شده و در آن چنین آمده است : خوب خواهد شد کلمات مشکله شکسته ، نیک خواهانم نصیحت می کنند خشت بر دریا زدن بیحاصل است. صرف دقت فراوان در ظرایف خط شکسته در طی 13 سالی که میرزا به قصد سرآمد شدن در آن مبذول داشته انقلاب دیگری را در خوشنویسی او به وجود آورد و آن پدید آمدن سبکی نو و بسیار بدیع یعنی ممزوجی از نستعلیق میر و شکسته درویش است . سبکی که از سال 1290 قمری و تا تکامل نهایی آن یعنی سال 1303 ملاحظه می شود. گفتنی است که در فاصله سال 1289 قمری تا پایان 1292 اندک قطعه و یا سیاه مشق فاخر رقم داری از میرزا مشاهده شده است . در فاصله این سالها میرزا تجربه نوین و نیز منحصر به فردی را آغاز کرده و در آستانه آفرینش شیوه ای است .

بیشتر آثار او در فاصله این سالها مشقهای تند و تمرینی تشکیل می دهدنوشته های نستعلیق میرزا غلامرضا در ده سال آخر عمر پربارش با تمامی نستعلیق گذشته وی تفاوتهای آشکار دارد و رد پای بسیاری از عناصر شکسته نستعلیق را می توان در آنها ملاحظه کرد. آنچه به نام شیوه میرزا غلامرضا شناخته شده است حاصل همین فرآیند تکاملی پیچیده ، یعنی سیاه مشق نویسی و تاثیر خط شکسته است.شایان ذکر است که غور و تفحص میرزا غلامرضا در خط شکسته تا بدانجا انجامید که او را به برجسته ترین شکسته نویس اقلام جلی در این خط تبدیل کرد: تجربیات سیاه مشق نویسی در نستعلیق منجر به پیدایش ترکیبات بدیعی در خط شکسته میرزا شد برخلاف شیوه رایج امروزی میرزای کلهر که قط کمی محرف را می طلبد، قط محرف مایل به جزم بهترین کارآیی را برای حروف و کلمات میرزا غلامرضا ارائه می دهد. میرزا عادت داشت که میدان قلمهای خود را بلند انتخاب کند. بلندای میدان قلم میرزا در حدود یک برابر و نیم اقلام امروزی است . این روش تراش در نگارش شیوه او تاثیر مطلوبی را برجا میگذارد.

آثار شکسته جلی میرزا گویای این واقعیت است که از دستمایه بسیار غنی و کامل نستعلیق سود جسته است . میرزا خود شکسته نویسی را برای شاگردانش تا سالها منع می کرد و اعتقاد داشت که پرداختن به خط شکسته قبل از کسب مراتب در نستعلیق سبب یاغی شدن دست آنان می شود. او زمانی اجازه مشق شکسته را به شاگردانش می داد که از هر جهت نستعلیق شاگرد کامل می شد.میرزا غلامرضا بسیاری از حروف و کلمات قطعات خود را دورگیری می کرد. برای دورگیری از مرکب خاصی که کمرنگ تر و مات تر از مرکب اصلی اثر بود کمک می گرفت . در دورگیری حروف و کلمات نهایت دقت و وسواس را برای دست یافتن به بهترین و زیباترین شکل مبذول می داشت قطعه خط نستعلیق میرزا غلامرضا با شماره برچسب 4631 با قلم جلی 5 دانگ سنه 1287 ه.ق با زمینه گل و بته و به ابعاد 17*44 سانتی متر نگهداری میشود که نسخه دوم ان در موزه بنیاد مستضعفان و جانبازان محفوظ است  متن این اثر شعر درمدح معیر الممالک میباشد یشرفت میرزا به گونه‌ای بود که در سنین نوجوانی به تعلیم پرداخت و آوازه‌اش به گوش محمد‌شاه قاجار رسید و او را مورد التفات و مرحمت بسیار قرار داد و به امر شاه به آموزش شاهزادگان دربار پرداخت و به این سبب هدایای نفیسی نیز به او تقدیم می‌شد.

پس از مرگ محمد شاه، میرزا مورد عنایت و توجه ناصرالدین شاه قرار گرفت و بسیاری از شاهزادگان و بزرگ زادگان شاگردی وی را می‌کردند، چنانچه خود نوشته که در سن 25 سالگی دویست شاگرد داشته است.پیشرفت روز افزون میرزا و قدرت و تسلط وی در دو خط نستعلیق و شکسته و همچنین محبوبیتش نزد شاه باعث شد که مورد حسادت تنگ نظران قرار گرفته و به اتهام بابی‌گری به زندان بیفتدو حتی بیان شده که به اعدام نیز محکوم شد.او با وساطت برخی از شاهزادگان و به خصوص دوست محمد خان معیر الممالک از صاحب نفوذان دربار ـ که میرزا سالها در منزل او سکونت داشته و به تعلیم فرزندانش پرداخته بود، از بند و حبس رهایی پیدا کرد و پس از آزادی تابلوی "ناد علیاً ..." به قلم شش دانگ کتیبه به زر، بر بوم سیاه را به پاس محبت‌های وی برایش نوشت.