کهن ترین اسناد باقیمانده از دنیای کهن الواح گلی و مهرهای استوانه ایی دوره ایلام و هخامنشی است که در واقع فرامین مالی یا حواله هستند که بخط میخی یا پروتو ایلامی نوشته شده اند این الواح بیشتر جنبه مکاتبات اداری و بین المللی داشتند و بعدها بخط و زبان آرامی بر پوست و پاپیروس نوشته شد که در حال حاضر چیزی از آن باقی نمانده است اما در دوره اشکانی بیش از2500 سند بصورت حسابهای تجاری و معاملات از شهر نیسا پایتخت اشکانیان بدست آمد همچنین در دوره ساسانیان برای ثبت سروده های اوستا مدارکی ساخته شد که بخط پهلوی و با 7 شکل خط بود بنام های داد دبیره – شهر هماره دبیره – کده هماره دبیره – گنج هماره دبیره – آهور هماره دبیره – آتشان هماره دبیره – روانکان هماره دبیره که بعدها با ورود دین اسلام به ایران خطهای رایج بنام های طومار – جلیل – ثلث- نصف- در دوره اموی باب شد که فقط قلم دیباج که از خط معقلی استخراج شده است برای نوشتن فرامین بکار رفت که بنام طومار مشهور بود.
تا اینکه با ظهور ابن مقله بیضاوی شیرازی خطوط ششگانه ابداع گردید و هر کدام برای یک نیت نوشتاری کاربرد یافت در بررسی اسناد و مدارک تاریخی ایران بحث قبالجات و اسناد ازدواج جای خاصی دارد زیرا هنوز قبالجات و اسناد ازدواج های جالبی در برخی روستاها از گذشته باقی مانده که علت آن نبود دفاتر ثبت اسناد در گذشته بوده است تمام اینگونه اسناد نزد افراد امین و مخفی نگهداری میشد که مطالعه اینگونه اسناد نمایانگر خصوصیات اجتماعی و حتی لغت شناسی است.
برای نگارش اینگونه اسناد خصوصیاتی در نظر بود مثلا: عقد نامه های بیش از 200 سال به 9 گروه تقسیم شده است مانند شاهزادگان – مالکین و اغنیا در شهر و روستا – مالکین درجه دو و خوانین و کدخدایان – علما و روحانیون – تجار – پیشه وران – دهقانان – کارمندان لشکری و کشوری – کارگران و برزگران و چوپانان .همچنین قباله ها و اسناد ازدواج بر اساس تاریخ شامل قبل از 1200 ه.ق – قبل از 1250 ه.ق – قبل از 1300 ه.ق – قبل از 1350 ه.ق است .
شیوه بررسی این نوع اسناد به این صورت است که محتوای آن از نظر دینی – ذکر آیات – احادیث و روایات – آداب و رسوم طبقات و مسائل حقوقی قابل بررسی میباشد مثلا: شرط عقد و تعهد طرفین و حتی تعیین محل اسکان زن و عهده گرفتن مخارج یکی از خویشان زن و حتی حق طلاق برای زن در برخی از عقدنامه های تاریخی دیده میشود همچنین اختلاف طبقاتی و امتیازهای افراد هم در این اسناد قابل پیگیری است چون در برخی از اسناد ازدواج آمده اگر جوانی هنگام ازدواج استقلال مالی ندارد والدینش باید مبلغی پول یا ملک یا خانه یا باغ یا احشام را به پسر خود صلح کند تا جوان آن را مهریه همسر کند تا با موازین شرعی تطبیق داشته باشد و طبق شرع هم مهریه برای زن عند المطالبه بود .
همچنین جنبه های دینی در این عقود دیده میشود و جنبه های اخلاقی و اجتماعی جالبی هم در این اسناد نوشته میشد از جنبه های حقوقی که در بیشتر اسناد ازدواج بود شروط عقد و آزادی زوجین با کلمه مختاره در ارتباط با زوجه است که حاکی از احترام به زن بود همچنین برخی از شروط دوشیزه یا بیوه هم دیده میشود رشد جسمی و عقلی مانند درج کلمه بالغه – عاقله – رشیده – باکره در این اسناد آمده است .
در برخی اسناد آمده که زوجین ضمن عقد شرط و تعهد کردند که در نمونه ایی آمده زوجه از زوج تعهد گرفته مبنی بر اینکه زن حق دارد بوکالت از شوهر اگر از او بد رفتاری ببیند از سوی او طلاق بگیرد یا شوهر تعهد دارد خواهر زن خود را به مدت 8 سال خرج دهد.
جنبه اقتصادی در این اسناد با ذکر اسامی مانند وسایل اربعه که شامل جهیزیه است آمده و در برخی از مهریه ها مقدار بسیار بالا است مانند 1000 تومان وجه رایج خزانه عامره نصف روپیه عددی پانصد ی دینار ی سیزده نخودی وزن – یک جلد قرآن – یک نفر غلام حبشی – یک نفر جاریه – مهریه طلا – نقره – پول – زمین – خانه – باغ – احشام – در تمام ازدواج ها بکار رفته است در قباله روز عقد و کنیز همراه زوجه هم قید میشد در بیشتر این اسناد مهر شهود به تامین اعتبار و بنا به تشخص اجتماعی افراد از بالا تا پائین مهمور میشد و عناوین مختلف مانند خان – آیت اله – مشهدی – میرزا-کربلایی و حاجی در این اسناد بکار میرفت .
روز ازدواج بیشتر ایام مذهبی و مبارک بود و یک نمونه ازدواج در ماه محرم یا صفر دیده نشده است در بیشتر اسناد ازدواج نامی از پیوندهای فامیلی نیامده که شاید علت آن این بود که پیوند فامیلی یک سنت بود که نیازی به درج قباله نداشته است .
در موزه میرعماد یک نمونه سند ازدواج وجود دارد که بصورت طوماری بر کاغذ دست ساز نوشته شده و با طلا تذهیب شده است خط بصورت بندی با قلم رقاع نگارش شده و مربوط به قرن 13 ه.ق است در این عقد نامه بسیاری از توضیحات بالا لحاظ شده است این اثر در طبقه اول موزه میرعماد نگهداری میشود .
دیگر آثار موزه ها