یادداشتی در خصوص ارتباط بین نگارگری و ادبیات
اعظم معمارزاده
مقدمه:
ارتباط نقاشی با ادبیات در ایران سابقه طولانی دارد و در مقاطع تاریخی فراز و فرودهای بسیاری را پشت سر گذاشته است. در دوره هایی که خط به وجود می آید ادبیات متولد میشود، هنرمندان به خدمت ادبیات در می پایند، چون در آن زمان همه از نعمت زبان بهره مند نبودند نقاشی، نقش واسطه را برای انتقال مفاهیم ادبیات به توده مردم را بازی میکرد، نقاشی رسمی ایرانی همیشه در خدمت ادبیات بوده است، نگارگری داستان های شاهنامه و خمسه نظامی و تصویرگری متون طبی، نجومی و گیاه شناختی و ... بر عهده نقاشی ایرانی بوده است از ویژگی های اسامی نقاشی ایرانی در سده های پس از اسلام به ویژه مکاتب هنری، مکتب هرات و پیوستگیش با ادبیات فارسی است.
اشخاص و صحنه های داستان را می نمایاند و سخن شاعر و نویسنده را به زبان خط و رنگ مجسم میکند.
پیوند ادبیات و نگارگری در دوره های مختلف
دوره ی فرمانروای سلجوقیان (428 – 552 هـ.ق) یکی از مهمترین ادوار تاریخی هنر اسلامی و ادبیات فارسی بوده، در این دوره خمسه نظامی سروده شد.
تنها کتاب مصور فارسی که یقینن به این دوره تعلق دارد نسخه ورقه گلشا یک منظومه عاشقانه اثرعیوق است در این نسخه 71 نگاره گوچک افقی وجود دارد که صحنه های مختلف داستان را به ترتیب خاص نشان میدهد.
نسخه مصور ورقه گلشا قدیمیترین اثر کاملی است که در آن میتوان ریشه های پیوند شعر و نقاشی را باز شناخت (پاکباز 1371: 55-56).
استیلای مغول بر ایران نقطه عطفی در تاریخ نقاشی این سرزمین بوده است. در کارگاه سلطنتی آنان بود که نقاشان عمدتآ به کار تصویر کردن کتب گماشته شدن و نگارگری دراین دوران به سبب شعر فارسی شگوفا شد وتحت حمایت ایلخانان، کتاب نگارگری در زمینه های علمی و تاریخی رونق گرفت و برخی متون قدیمی چون شاهنامه فردوسی به سفارش آنان بازنویسی و مصور شد که تولید این نسخه ها عمدتأ در مراغه و تبریز انجام میشد.
قدیمی ترین نسخه مصور به جای مانده از عهد ایلخانی ترجمه فارسی منافع الحیوان ابن بختیشوع است.
از دیگر محصولات کارگاهای تبریز یک شاهنامه مصور که به نام شاهنامه دموت مشهور شده است و دیگر نسخه مصور شده جامع التواریخ که تأثیر نقاشی در آن آشکار است (پاکباز 1379: ص 62)
پس از ایلخانیان جلایریان نه تنها مینیاتور را درتبریزو بغداد بلکه در شیراز نیز ترویج دادند اسلوب نقاشی در هر یک از شهر ها با اسلوب موجود درشهر های دیگرمتفاوت بوده است.
در دوره مظفریان در بخش هایی از عراق امروزی و داستان فارسی ایران حکم میراندند اسلوبهای جدید دست یافتن بنا بر این پس از فروپاشی سلجوقیان در خلال مدت زمانیکه از آن هنگام تا هجوم تیمور لنگ ادامه داشت مینیاتور رشد و نمو کرد مکتب های مستقل فراوانی نظیر مکتب تبریز – بغداد – شیراز پدید آمد.
در اواخر سده هشتم با یورش تیمور گورکانی سراسر ایران به زیر فرمان او درامد و سمرقند را به پایتختی خود برگزید و پس از مرگ امیر تیمور پسر و جانشین او به نام شاهرخ هرات را مرکز قلمرو خود قرار داد و کارگاهی در آن شهر بنا کرد و نقاشان به کار مصور سازی متون ادبی و تاریخی گماشت (پاکباز 1379 ص 71)
در اواخر دوره تیموری که سلطان حسین، هرات را به تسخیر در آورد ، دستور داد که نسخه خطی توسط مینیاتور ایرانی در دوره کمال الدین بهزاد نقاشی شود، نهایتأ در دوره صفویه، شاه اسماعیل بنیان گذار سلسله صفویه، کمال الدین بهزاد را به سمت ریاست کتابخانه سلطنتی تبریز گمارد در طی این مدت اثر هنری زیادی خلق شد شاهنامه طهماسبی به تصویر درامد تاریخ تحول هنر مینیاتور ایرانی در دوره صفوی به پایان رسید سبک های غربی شروع به نشو و نما کردند و نقاشی ایرانی وارد دنیای جدیدی شد.
مکتب هرات با قلمرو بهزاد
هنرپروی خاندان تیموری در هرات جلوه نمودند. بایسنقر پس از حکومت هرات کتابخانه و کارگاه بزرگ خود را دراین شهر برپا کرد، برجسته ترین استادان زمان از سراسر ایران در دربار خویش گرد آورد با وجود سلیقه ممتاز وی و مهارت کم نظیر استادان باعث آفرینش شاهنامه مشهور بایسنقر شد پس به سلطنت رسیدن سلطان حسین بایقرا در هرات شعر و موسیقی نگارگری دیوارنگاری و هنرهای دیگر رونق دوباره یافت. شاه که خود را در شعر طبع می آزمود ادبیات و هنروران را بسیار ارج نهاد و بی شک اعتلای فرهنگی این دوره مرهون شخصیت و اقدامات میر علی شیرنوایی وزیر خزانه سلطان بود او به ترکی و فارسی شعر می سرود و گویا در نقاشی هم دست داشت، محول انسی شکل گرفته بود که برجسته ترین شخصیت های ادبی از جمله کمال الدین بهزاد از اعضای اصلی آن بود (پاکباز :1379 78-75)
و استاد حسین بهزاد در سنین کودکی ضمن کار در هجره حسن آباد پیکر نگار فنون نگارگری را نیز آموخت و از روی آثار کمال الدین بهزاد و رضا عباسی کپی برداری کرد و در این کار چنان مهارتی رسید که تشخیص کار او از اصل کار را سخت مینمود و در سال 1314 راهی فرانسه شد و در بررسی و تحقیق بر آثار نقاشان بزرگ در موزه لور گیمه و ورسای پرداخت نتیجه این مطالعه و بررسی باعث ایجاد تحولی در فکر و روح او در جهت خلق ابداعایی در هنر نگارگری شد.
تغییر و تحولاتی که توسط استاد حسین بهزاد در نگارگری معاصر به وجود آمد نه تنها الهام نگارگران معاصر شد بلکه باعث شد که این هنر از ورطه تکرار و تقلید و زوال نجات یابد و جان تازه بگیرد اکثر کارهای استاد الهام گرفته از ادبیات و شعرا از جمله خمسه نظامی و شاهنامه فردوسی و خیام به تصویر کشیده شده است بهزاد از میراث گذشتگان به خصوص از دست آوردهای دو استادش به خوبی بهره مند شد استاد بهزاد علاوه بر نقاشی به مطالعه ادبیات و شعر و عرفان علاقه مند بوده و بسیاری از نقاشی ها تاثیرپذیر از ادبیات فارسی می باشد و تمام نقاشی ها در نقش های دلنشین و چشم نواز با سبک نوین به نام مینیاتور که خود خالق آن بود به صفحه بوم نگاشت اکثر آثار استاد با الهام از ادبیات خلق شده در تابلوها تداوم زندگی و طبیعت آشکار است مانند اثرهایی چون فردوسی بناهای آباد گردد خراب – کارگاه کوزه گری و یا کوزه گر دهر که از ادبیات خیام الهام گرفته شده ارتباط ادبیات با نگارگری باعث انتقال مفاهیم عرفانی نهفته در شعر میباشد آثاری چون سعدی و حافظ از طریق نگارگران به خصوص استاد حسین بهزاد نگارگری شده است.
نگارگر در پس رنگ ها و فرم ها و ترکیبات نگارگری دنیایی از معرفت و عرفان و ادبیات را با قلم و ظرافت خاصی به بیننده اشاره میکند و متاثر از عرفا و شاعران بوده اند ادبیات فارسی یکی از پایه های اصلی ایرانی و اسلامی است و مهمترین عامل بیان مواهب و رسا ترین جلوه حق بر انسان است.
یکی از اصلی ترین ستون هر فرهنگ ادبیات و سنت ادبی آن است که در هنر و اساطیر ایرانی مدیون ادبیات فارسی است که الهام بخش نقاشان بوده از اشعار غنایی و حماسی همانند شاهنامه – لیلی مجنون – خسرو و شیرین و یا مکتب عرفانی منطق الطیر پیوند ادبیات و نگارگری برای درک بهتر تاکید ورزیده است.
منابع و ماخذ:
پاکباز، رویین (1385)، نقاشی ایرانی، تهران: انتشارات زرین و سیمین
(http://www.destinationiran.com)