🔹نام شی: عاج کنده کاری شده - آفریقا
محل نمایش:گالری سوم ، موزه برادران امیدوار
پژوهشگر: ملیکا فتح الهی
عکس: جواد نجفعلی زاده
🔸برادران امیدوار از سال 1340 تا 1343 به مدت 3سال توسط خودروی سیتروئن خود، در قاره افریقا سفر کردند . آنها در این سفر به مطالعه و پژوهش در خصوص اقوام بومی افریقا ،آداب و رسوم و گونه های مختلف گیاهی و جانوری پرداختند و هم چنین آثاری زیبا را با خود به یادگار به ایران آوردند که از این بین باید به 2 عدد عاج کرگدن حکاکی شده ای اشاره که هم اکنون در موزه برادران امیدوار در معرض نمایش قرار دارد.اولین عاج به صورت کاملا ظریف و حرفه ای حکاکی شده و بر روی آن نقش سه عدد فیل که در پشت سر هم قرار گرفته اند و روبه روی آنها نهنگی با دهان باز قرار دارد، به چشم می خورد.
در هرسال صدها تن عاج فیل را که غیرقانونی شکار شدند به کشورهای چین، ژاپن و... برده و به فروش می رسانند و قسمتی نیز در جزیره "زنگبار" به وسیله هنرمندان در ساخت کارهای دستی مورد استفاده قرار می گیرند. فیل ها، شیر ماهی ها، کرگدن ها و نهنگ ها منبع اصلی عاج هستند.
از آنجا که این ماده ارزشمند و گران است، عاج در طول قرن ها در سراسر جهان به فروش می رسیده است. مجسمه سازان مصری عتیقه هایی از عاج را برای فرعون خود میساختند. یونانیان باستان و رومی ها از عاج برای ایجاد کارهای هنری و اشیاء مذهبی و جواهرات استفاده می کردند.
🔹حتی مجسمه های بزرگ از عاج ساخته شده اند. چینی های باستانی از معامله گرانی که از هند و آسیای جنوب شرقی جنس میاوردند عاج میخریدند. عاج برای قرن ها به عنوان یک ارز استفاده میشد. در ابتدا مردم از عاج فیل های آسیایی استفاده می کردند اما بعدا دیدند که کنده کاری روی عاج فیل های آفریقایی آسان تر است. معامله گران شروع به حرکت به طرف آفریقا کردند و تجارت عاج شروع به رشد کرد. یونانیان مدت بسیار زیادی پیش از دیدن فیل با عاج آن آشنایی داشتند. حکاکی بر روی عاج در تاریخچه رومیان دارای پیشینه‌ای کهن است. استفاده از عاج در Christian Art به اوج خود رسید.
در قرون چهارده و پانزده به حکاکی بر روی عاج توجه خاصی شد. این نوع حکاکی در قرن ۱۷ به اوج شکوفایی رسید حتی برخی از پادشاهان، خود اقدام به حکاکی بر روی عاج کردند و در نتیجه مجموعه‌های عظیمی تشکیل شد.
کنت فرنز زو ارباخ( Franz Zu Erbach” (1833-1734″ مسئول اسکان جمعیت زیادی از حکاکان عاج در شهر “اودن والد Odenwald” واقع در ارباخ در نزدیکی “هی‌دلبرگ Heidelberg” بود.
🔸 این شهر تا به امروز نیز مرکز هنر حکاکی بر روی عاج در کشور آلمان به‌شمار می آید و موزه عاج آلمان هم در این شهر می باشد. در مجاورت این شهر، در “میشلستات Michelstadt” مدرسه آموزش حرفه‌ای حکاکی بر روی چوب و عاج وجود دارد که آموزش نسل آینده حکاکان در این مکان صورت می گیرد.
در قرون نوزدهم و بیستم استفاده ابزاری و سودجویانه از عاج صورت گرفت. به طور مثال در ساخت دسته‌های عصا، توپ‌های بیلیارد و کلیدهای پیانو از عاج استفاده می شد. در نتیجه، عرضه‌کننده اصلی آن، فیل، در معرض انقراض قرار گرفت، به همین دلیل تجارت عاج در سال ۱۹۸۹ در سراسر جهان ممنوع و تنها استفاده از ذخیره‌های موجود مجاز اعلام شد.
گران‌بهاترین عاج به فیل تعلق ندارد بلکه مربوط به عاج نهنگ دریایی قطب شمال Narwhal می باشد که در گذشته قیمت آن برابر با طلا بوده است. عاج گراز دریایی (پستاندار بزرگ دریایی که زیستگاه آن ناحیه پیرامون قطب شمال است) نیز به اندازه عاج نهنگ دریایی قطب شمال ارزشمند است به همین دلیل نسل این جانور نیز در معرض انقراض قرار گرفت. امروزه از عاج ماموت‌ها به عنوان جایگزین عاج فیل استفاده می شود. نسل این جانور ما قبل تاریخی بر اثر آخرین عصر یخبندان منقرض شد.
بقایای ماموت‌ها به مدت ۰۰۰, ۱۰ سال در لایه‌های منجمد سیبری حفظ شدند. فرسایش موجب پدیدار شدن عاج‌ها بر روی سطح زمین شد. پس از کشف، هر یک از عاج‌ها مورد بررسی و تحقیق قرار می گیرند و سپس خرید و فروش می شوند. عاج از ۵۹-۵۶ درصد فسفات کلسیم و مقدار اندکی آهک تشکیل که با ماده‌ای زیستی (ارگانیک) شبیه به غضروف احاطه شده است. این ماده دارای آب نیز می باشد.
🔹طی فرایند خشک شدن، عاج حدود ۲۰ درصد از وزن خود را از دست می دهد. درجه سختی عاج در مقیاس “موس Mohs” برابر با ۷۵/ ۲ تا ۵۰/ ۳ می باشد. فرایند کار بر روی عاج با از بین بردن تراشه و ناصافی های سطح آغاز می شود که می بایستی با در نظر گرفتن بافت عاج صورت گیرد. در صورتیکه این کار برخلاف جهت بافت انجام شود، موجب شکستگی سطح می شود. همواره باید به خاطر داشت که عاج را نمی بایست بیش از حد حرارت داد. در صورتیکه سطح عاج به حالت تراشه‌دار درآید می توان آن را با جداسازی لایه ضخیم‌تری از بین برد و به حالت صاف درآورد.
از آنجاییکه عاج خاصیت رسانایی ضعیفی دارد، هنگام استفاده از ماشین‌آلات یا ابزارهای چرخشی و دوار به علت پدید آمدن حرارت بالا حین کار می بایستی دقت لازم را به عمل آورد. این عمل موجب تغییر رنگ به حالت زرد، به وجود آمدن بوی سوختگی و لکه‌هایی بر روی عاج می شود. بسته به اندازه شی مورد نظر، عاج را با استفاده از اره کمانه‌ای، اره نواری یا اره دستی برش می دهند. تیغه اره به حالت صاف قرار داده می شود و شکل اصلی شی به کمک قلم درز تراشه‌گیر ایجاد می شود. لازم به ذکر است که هنگام حکاکی بر روی عاج در مقایسه با حکاکی چوب، تنها میتوان تراشه‌های کوچک را از بین برد. اقدامات مقدماتی را میتوان به وسیله صفحه تراش بزرگ و ضخیم و سوهان انجام داد. شکل‌دهی ظریف‌تر با استفاده از مته‌های همراه با فشار آب، نظیر ابزارهای دندان‌پزشکان صورت می گیرد. سطح عاج را به وسیله ساییدن به حالت صاف و یکدست درمی آورند.
🔹ساختار متراکم و سختی به نسبت اندک عاج، آن را برای تراشکاری مناسب می سازد. قرار دادن در آب در حال جوش به مدت ۲۰ دقیقه عاج را انعطاف‌پذیر می سازد. از آنجاییکه عاج در تماس مستقیم و مستمر با آب داغ است، کار با آن میبایستی با دقت بسیار زیاد صورت پذیرد. سنگ‌زنی عاج به وسیله خمیری متشکل از پودر سنگ پا و آب انجام می شود. بسته به اندازه و نوع سطح، ابزارهایی نظیر پارچه‌های آستری، مسواک‌های پلاستیکی، ابزارهای مدل‌سازی پوشانده شده از آستر، نمد یا چرخ سنباده کهنه(که بیش از آن برای پرداخت فلزات مورد استفاده قرار می گرفته است) به کار می روند. در صورتیکه هنگام پرداخت به طور متناوب از حرکات افقی و عمودی استفاده شود، بهترین نتیجه حاصل خواهد شد.