شناسایی مسیرهای تردد به ابنیه تپه علیخان
پژوهشگر : ماندانا کرمی، کارشناس ارشد کاخ موزه سبز
ترسیم نقشه : نیوشا مرتضوی ،کارشناس ارشد مطالعات معماری ایران ، کاخ موزه سبز
معرفی ابنیه تپه علیخان:
در مرتفع ترین نقطه سعدآباد ، تپه ای موسوم به علیخان ، با مساحتی در حدود یک هکتار قرار گرفته است . بر روی این تپه سه بنای تاریخی یعنی بنای متروکه عمارت علیخان والی ، کالسکه خانه قاجاری ( موزه برادران امیدوار) و قصر سنگی یا کاخ شهوند ( کاخ موزه سبز) ، قرار گرفته اند . عمارت علیخان در رأس تپه و در مجاورت کوه واقع شده است .علیخان از زمینداران و رجال سیاسی عهد قاجار بوده است. در سمت جنوب غرب این بنا و درست در مجاورت آن ، یک بنای آجری زیبا قرار گرفته است که در دوره قاجار یعنی زمانی که علیخان از عمارت ییلاقی اش استفاده می کرده ، به عنوان اسطبل و کالسکه خانه مورد استفاده بوده است . امروزه این بنا با عنوان موزه برادران امیدوار شناخته می شود . قصرسنگی یا کاخ شهوند ( کاخ موزه سبز) در حدود صد متری مقابل عمارت علیخان والی در پایین دست تپه قرار گرفته است. این کاخ بر روی نیم طبقه ای که متعلق به علیخان بود و توسط پهلوی اول خریداری شده در فاصله سالهای ۱۳۰۱ تا۱۳۰۷ احداث شده است.
با توجه به اینکه این ابنیه بر روی تپه قرار گرفته اند ، مسیر تردد مناسب از اهمیت بالایی برخوردار است. با بررسی پیمایشی و مشاهده شواهد به جا مانده ، مسیرهایی برای تردد در این بناهای قدیمی احتمال داده می شود که بعضاً در طول زمان و بنا به شرایط تغییر داده شده اند.
مسیر ورود به عمارت علیخان در دوره قاجار:
برای ورود به عمارت علیخان والی ، با کالسکه از مسیری که ابتدای آن بنای قاجاری ( موزه آب) بود عبور کرده و پس از طی کردن مسیر از پایین ترین قسمت تپه علیخان از سمت چپ به سمت کالسکه خانه قاجاری ( موزه برادران امیدوار ) مسیر را می پیمودند. امروزه این مسیر خاکی و فرعی است. بنای کالسکه خانه برای استراحت درشکه چیان و توقف و اسبها ساخته شده بود .پس از توقف در کنار کالسکه خانه با عبور از درگاهی کالسکه خانه ، پیاده مسیر کوتاهی را تا عمارت علیخان طی می کردند و از آنجایی که عمارت در بالاترین نقطه تپه بود از طریق پلکان به داخل بنا وارد می شدند .
مسیر ورود به کاخ سنگی ( کاخ موزه سبز) در اوایل دوره پهلوی اول :
زمانی که پهلوی اول در سعد آباد مستقر شد و قصر سنگی (کاخ موزه سبز) را برای اقامت تابستانه خود احداث کرد ، در اوایل این دوره ، برای ورود به این کاخ از سمت بنای قاجاری (موزه آب) به سمت مسیر پایین تپه از پشت کاخ به سمت درگاهی کالسکه خانه قاجاری ( موزه برادران امیدوار) که همچنان به عنوان استراحتگاه درشکه چیان بوده را می پیمودند. یعنی پس از عبور از درگاهی کالسکه خانه ، با عبور از پلکان به قسمت پایین دست تپه علیخان ، به سمت درب شمالی قصر سنگی ( کاخ موزه سبز) پیاده مسیر را طی می کردند . این مسیر از دوره قاجار برای اتصال دو بنا یعنی عمارت علیخان در بالادست و نیم طبقه اش در پایین دست تسطیح شده بودند که بعدها این نیم طبقه ، توسط پهلوی اول خریداری و کاخ سنگی ( کاخ سبز ) بر روی آن ساخته شده بود.
تغییرات و توسعه راهسازی در اواسط حکومت پهلوی اول و تاثیر آن بر مسیر ورود به کاخ سنگی( کاخ سبز):
حاج آقا رضا رفیع معروف به قائم مقام الملک از نزدیکان رضا خان در کتاب “خاطرات قائم مقام الملک رفیع” می نویسد: " با رضا شاه از عمارت سنگی که هنوز ناتمام بود خارج شدیم . سرلشکر کریم آقا (رئیس شهرداری ) مهندس فتح الله فردوس و یدالله خان اسلحه دارباشی دم در بودند از خیابان کاخ که هنوز وضع مرتبی نداشت وخانه های قصر و عمارات مزین فعلی وجود نداشت پیاده عبور کرده و مشغول صحبت بودیم تا به خندق شمال رسیدیم . از ارتفاع خندق با زحمت پایین آمدیم . دوباره از طرف دیگر بالا رفتیم مسافتی طی کردیم .سنگ گذاری برای راهسازی شروع شد . اول خود رضا خان سنگی برداشت در محلی گذارده گفتند از اینجا راه باید شروع شود . هرچند قدمی که می رفتیم یک سنگ به کمک یکدیگر می گذاشتیم . خود رضاخان با گچ راه می کشید و مرتب به مهندس فردوس دستور می داد . جاده دوم تهران به شمیران به این ترتیب ساخته شد. ." در این متن عبور پیاده آنها از خیابان کاخ و ذکر جاده تهران به شمیران نشان دهنده این است که منظور از عمارت سنگی ، کاخ مرمر است .
پیش تر از این زمان ، جاده مخصوص پهلوی ( خیابان ولی عصر ) زمانی که پهلوی وزیر جنگ بود ، شروع شده بود. اما با شروع احداث کاخ مرمر در سال ۱۳۱۳ ، پهلوی اول می خواست کاخ مرمر را با یک مسیر سر راست و مستقیم به قصر سنگی ( کاخ موزه سبز) وصل کند. این جاده تا شمیران ( تجریش) ادامه پیدا کرد.
El. Safari, [۰۱.۰۶.۲۱ ۱۱:۰۴]
از سوی دیگر با احداث مسیر جدیدی از کاخ سنگی ( کاخ سبز) که تا تپه علیخان کمی فاصله داشت ، دیگر مسیری که از کنار بنای قاجاری ( موزه آب ) و زیر درگاهی کالسکه خانه به کاخ سنگی می رسید ، رها شد و از مسیر جدید که آجر فرش یا سنگ فرش بوده برای رسیدن به کاخ سنگی استفاده می کردند . شایان ذکر است که این مسیر بعدها در دوره بازسازی پهلوی دوم آسفالت شد و امروزه همچنان به عنوان مسیر تردد برای دسترسی به تپه علیخان مورد استفاده است. این مسیر جدید ساخته شده در دوره پهلوی اول، از درب زعفرانیه و خیابان سعد آباد ( خیابان آیت الله ملکی ) به تجریش و از تجریش با طی جاده پهلوی ( خیابان ولی عصر) مستقیم به کاخ مرمر وصل می شد.
سلیمان بهبودی هم در کتاب خاطراتش با عنوان " بیست سال با رضا شاه "در صفحات 317 تا 320 به نحوه آشنایی رضا خان با آسفالت و توسعه آن اشاره می کند .
مسیر ورود به کاخ سنگی ( کاخ موزه سبز) در دوره پهلوی اول پس از تغییر مسیر کالسکه خانه قاجاری :
ورود اتومبیل به ایران به حدود ۱۵۰ سال پیش یعنی دوره ناصرالدین شاه بر می گردد . اما استفاده از کالسکه حتا توسط درباریان و اشراف تا دهه های بعد همچنان رایج بود . به تدریج پس از جایگزین شدن اتومبیل در دوره پهلوی اول، برای رسیدن به قصر سنگی (کاخ سبز) دیگر از زیر طاقی کالسکه خانه ( موزه برادران امیدوار) عبور نمی کردند . همانطورکه در بخش پیشین توضیح داده شد ، در این زمان مسیر ورود به تپه علیخان هم از سمت بنای قاجای ( موزه آب) نبود بلکه جاده ای مسطح و مناسب که به احتمال سنگ فرش یا آجر فرش بود و با فاصله بیشتری از تپه علیخان قرار گرفته بوده ساخته می شود . اما آیا در دوره پهلوی اول تردد اتومبیل تا کنار درب ورودی کاخ سنگی ( کاخ سبز) امکان پذیر بوده است ؟ تنها یک راه برای تردد اتومبیل وجود داشته است . به موازات و در مجاورت مسیر درگاهی کالسکه خانه قجری ( موزه برادران امیدوار ) مسیری وجود دارد که امروزه برای تردد بازدیدکنندگان از انتهای آسفالت تا رسیدن به فضای بلوار مانند بین دو کاخ موزه سبز و عمارت علیخان والی استفاه می شود . تا به امروز هم این مسیر تنها مسیر ماشین رویی است که درست تا کنار درب شمالی کاخ سبز ادامه دارد . شاید در دوره پهلوی اول هم این مسیر، سنگ فرش و برای عبور اتومبیل استفاده می شده است.
احتمال دیگری وجود دارد که مسیر کوتاهتری در دوره پهلوی اول برای ورود به کاخ سبز وجود داشته ؛ یعنی مسیر شیب داری که درست در ضلع غربی کاخ قرار گرفته و امروزه سنگ فرش شده است . با ساخت بنای الحاقی در دوره پهلوی دوم ، انتهای این مسیر احتمالی تخریب شده و اظهار نظر کردن در مورد آن دشوار است . هرچند که این مسیر می توانسته در دوره پهلوی اول برای تردد خدمه و کارگران در حین ساخت و ساز کاخ مورد استفاده قرار بگیرد ، اما برای تشریفات و عبور و توقف اتومبیل پادشاه چندان مناسب به نظر نمی رسد !
وضعیت تردد به کاخ سنگی ( کاخ سبز) پس ازتبعید پهلوی اول و تا پیش از باز سازی پهلوی دوم :
کاخ سنگی یا کاخ شهوند (کاخ موزه سبز ) در فاصله سالهای 1320 تا 1350مورد استفاده مهمی قرار نگرفت . به همین دلیل به همان شکل اولیه و بدون تغییرقابل توجهی از مسیرهای قبلی استفاده می شد .
اعمال تغییرات و باز سازی های دوره پهلوی دوم بر مسیر های ورودی کاخ سنگی ( کاخ سبز)
در اوایل دهه پنجاه ، محمدرضا تصمیم گرفت که قصر سنگی را پس از سی سال متروک ماندن باز سازی کند و برای پذیرایی و اقامت میهمانان از آن استفاده کند . این کاخ پس از بازسازی به کاخ شهوند تغییر نام داده شد . امروزه این بنا به علت سنگهای سبز رنگ نمای آن ، کاخ سبز نامیده می شود . هرچند که در دوره پهلوی هم به علت چشمگیر بودن رنگ سبز این بنا و دشواری تلفظ شهوند در بین خدمه از نام کاخ سبز کم و بیش استفاده می شده است و در برخی از نقشه های قدیمی سعد آباد هم این نام دیده می شود.
در این دوره تغییرات زیادی در سعد آباد اتفاق می افتد ؛ از جمله توسعه مسیرهای آسفالت. مسیر آسفالتی که امروزه همچنان برای تردد به کاخ موزه سبز استفاده می شود در دوره پهلوی دوم آسفالت و باز سازی شده ؛ چرا که تا پیش از بازسازی کاخ شهوند ( کاخ سبز) ، این مسیر اهمیت خود را از دست داده و مورد توجه نبوده است . امروزه بقایای آسفالت های فرسوده در انتهای این مسیر قابل مشاهده است.
مسیر تردد میهمانان و تشریفات به کاخ شهوند ( کاخ سبز) پس از باز سازی دوره پهلوی دوم:
در دوره پهلوی دوم برای تردد میهمانان با اتومبیل ، از زیر درگاهی کالسکه خانه قاجاری پس از طی مسیری کوتاه ، با دو رشته پلکان ، پیاده از مسیر بولوار مانند بین کاخ شهوند و عمارت علیخان به سمت کاخ شهوند ( کاخ موزه سبز) حرکت می کردند .
El. Safari, [۰۱.۰۶.۲۱ ۱۱:۰۴]
از آنجایی که مسیر کاملا مسطح و دو طرف مسیر جنگلی و زیبا بوده این در واقع نمایش بخشی از زیبایی مسیر بوده است و برای پیاده روی مسیر برای میهمانان مناسب بوده است.
در زیر طاق گذرگاه کالسکه خانه قاجاری ( موزه برادران امیدوار ) ، لمبه کوبی های با کیفیت بالا و وجود تیرهای چراغ برق از مسیر زیر طاق تا پله ها و همچنین پله های خوش ساخت سنگی و وجود نرده هایی که مسیر را محصور کرده و به زیبایی و امنیت تردد کمک کرده همگی شواهدی از استفاده از این مسیر برای تردد میهمانان در دوره پهلوی دوم است . در طی این مسیر علاوه بر مشاهده زیبایی طبیعت ، عبور از زیر کالسکه خانه قاجاری که خود در آن زمان تبدیل به بنایی قدیمی و زیبا شده بود و مشاهده عمارت زیبای علیخان هم از سمت شمال ، عواملی هستند که مناسب بودن مسیر برای عبور تشریفاتی میهمانان را نشان می دهد . به همین دلیل پهلوی دوم اقدام به بازسازی پلکان های عمارت علیخان هم کرده است . یعنی در واقع پهلوی دوم مسیر قدیمی درگاهی بنای قاجاری ( موزه برادران امیدوار ) را احیا کرده بود.
مسیر ورود خدمه به کاخ شهوند (کاخ سبز) در دوره پهلوی دوم
:
در زمان بازسازی بر روی شیب تپه یک بنای الحاقی برای نیازهای جانبی کاخ ، مانند آشپزخانه و اتاقهایی برای خدمه وهمچنین فناوریهای نو مانند موتور خانه و... ساخته شد . این بنای الحاقی با ایجاد یک درب از ضلع غربی زیر زمین ، به داخل کاخ راه پیدا می کرد. سقف این بنا بر روی نقطه صفر کاخ قرار گرفته است. امروزه این بنا ، به عنوان قسمت اداری کاخ موزه سبز استفاده می شود. در زمان ساخت این بنای الحاقی ، از آنجایی که شیب تپه فضای کافی و محکمی برای ساخت بنای الحاقی نداشت ، تپه با خاک دستی تعریض و با ایجاد چاههای بتونی تقویت شد (برای مطالعه بیشتر در مورد معماری کاخ و بنای الحاقی رجوع کنید به پایان نامه افشین پارام با عنوان کاخ سبز ،کارشناسی ارشد معماری ، دانشگاه آزاد ، 1383) .
در چنین شرایطی ، نیاز به استفاده از یک مسیر میانبر بر روی شیب تپه برای ورود خدمه به بنای الحاقی الزامی بود که شیب ملایم تپه از ضلع غربی برای این کار مناسب بود . این مسیر که امروزه سنگ فرش است ، مسیری کوتاه با انحنای به نسبت تندی است که برای حمل بار با اتومبیل یا چرخ دستی تا ورودی بنای الحاقی و ورود خدمه به بنای الحاقی و یا زیر زمین کاخ بسیار مناسب بود . در انتهای این مسیر سنگ فرش که در گذشته خاکی بوده است ، پله هایی برای ورود به بنای الحاقی وجود دارد. در واقع این مسیر در دوره پهلوی دوم هم برای ورود خدمه و کارگران به بالای تپه مورد استفاده بوده است .اما در دوره پهلوی دوم هدفمندانه برای ورود به بنای الحاقی بازسازی شد.
مسیر ورود بازدید کنندگان به کاخ موزه سبز و موزه برادران امیدوار:
پس از تغییر کاربری این ابنیه به موزه ، مسیری که در دوره پهلوی با تقویت قسمتی از شیب تپه ساخته شده بود و به موازات مسیر زیر کالسکه خانه قاجاری ( موزه برادران امیدوار ) قرار گرفته بود ، برای تردد بازدید کنندگان مناسب سازی شد . این مسیر از گذشته تا حال تنها مسیر تردد اتومبیل تا ورودی کاخ سبز بوده است .
باتوجه به مطالب مطرح شده ، مسیرهای منتج به ابنیه تپه علیجان ، بنا به نیاز و شرایط، در گذر زمان برای تردد به ابنیه این محوطه شکل گرفته اند .
در این پژوهش، مسیرها بر اساس بررسی پیمایشی و مشاهدات میدانی شناسایی شده اند ؛ گرچه در برخی موارد ابهاماتی هم وجود دارد .
منابع :
- بررسی پیمایشی و مشاهدات میدانی در تپه علیخان
- پارام ، افشین ،"کاخ سبز" ، پایان نامه ، دانشگاه آزاد،1383
- مجموعه تاریخی فرهنگی سعد آباد ، نشر سفیران ، 1398
- معتضد ، خسرو ، خاطرات قائم مقام الملک رفیع ، نشر قطره ، 1383
- بهبودی، سلیمان ، خاطرات بیست سال با رضا شاه ، صهبا ، 1372