🔸هنر " گلابتون دوزی " / موزه پوشاک سلطنتی

🔸هنر " گلابتون دوزی "
محقق ؛ مریم اقباله
موزه پوشاک سلطنتی

🔹در تاریخچه گلابتون دوزی همچون بسیاری از هنرهای ایرانی شک و شبه هایی وجود دارد با این حال شواهد تاریخی بیان می دارد که در سده سوم پیش از میلاد "زردوزی" و تولید پارچه های زربفت در ایران رواج داشته و ایرانیان با نخ های زرین که به ظرافت تابیده شده بود تصویر برگ مو و پیچک را بر روی پارچه های پشمی می دوختند و قرن ها بعد سوزن دوزی های بیزانس (همسایه ایران) تقلیدی از فرآورده های ایران بود اما با مرغوبیتی بیشتر و رنگ هایی خیره کننده.

🔸گلابتون Golab (e a) tun طلائی است که از حدیده کشیده و به هیات ریسمان های باریک ساخته باشند و گلابتون دوزی Golab (e a) tun duz I نوعی دوزندگی است که جنبه ی تزئینی دارد و در آن نخ گلابتون به کار می رود.

🔹در سبکی از دسته بندی های " هنر رودوزی " زمینه پارچه به رنگ اصلی باقی مانده و به کمک الیاف دارای روکش های فلزی ، نقوش متنوعی بر روی پارچه دوخته می شود مانند ده یک دوزی (که در حال حاضر منسوخ شده)، نقده دوزی ، تافته دوزی ، خوس دوزی و زردوزی که " گلابتون دوزی " نیز نامیده
می شود.

🔸هنر " گلابتون دوزی " از رودوزی های سنتی ایران است که از زمان هخامنشیان رواج داشته و علاوه بر این که محصولات گلابتون دوزی زینت بخش لباس درباریان و پادشاهان بود به نقاط مختلف نیز صادر می گشت.

🔹 در بسیاری از نقش برجسته های تخت‌جمشید ، شوش و حتی پاسارگاد طرح هایی در حاشیه‌های لباس شاهان و درباریان به چشم می‌خورد که حاکی از این است لباس آنها از پارچه‌های زربفت بوده است.

هنر گلابتون دوزی تا زمان حمله اعراب به ایران جایگاهی ویژه داشت و پس از آن دوره رکورد را طی کرد و در زمان حمله مغول دستخوش تغییرات زیادی گشت اما در دوران صفوی دگربار اوج گرفت و بر اثر حمایت پادشاهان صفوی از هنرمندان توفیق عظیمی در پارچه‌بافی به‌ دست آمد.

"شاه عباس" در اصفهان کارگاهی به نام کارگاه شاهی ساخت و از هنرمندان زری‌باف خواست تا در آنجا کار کنند. این کارگاه به شکل انحصاری برای دربار شاهی، پارچه‌های بسیار نفیس می‌بافت و نام آن شهرهٔ آفاق گشته بود.

دوخت گلابتون در نقاط مختلف ایران به کم دوزی ، کمان دوزی ، گلدوزی و برودری دوزی معروف است و در حال حاضر بیشتر اختصاص به بانوان خوش ذوق استان هرمزگان و شهر های بندرعباس، میناب، بندرلنگه و روستاهای این استان ( اهون ، پاهتک ، بلبل آباد ، درجک ، بشاگرد و …) دارد.

در گذشته از الیاف و رشته های نقره و طلا که در مرکزیت آنها ابریشم وجود داشت برای دوخت گلابتون استفاده میشد اما امروزه گلابتون دوزان به جای استفاده از نخ طلا ، از نخ هائی که دارای روکش فلزی زرد یا سفید است و اغلب در کشور پاکستان تولید
می شود استفاده می کنند و به کمک قلاب نقوش متنوعی را که بیشتر الهام گرفته از بینش های شخصی هنرمندان است بر روی پارچه می دوزند.

برای گلابتون دوزی از پارچه های ماهوت ، مخمل ، اطلس ، ابریشم ، پشم ، تافته و حتی کرباس استفاده می‌کنند و نقوش مورد استفاده در گلابتون دوزی عبارت است از پیچک ترنج ، گل ساعتی ، نقش محرابی ، گل های اسلیمی ، گل های ختائی ، نقش بازوبند ، بته روحی ، محرماتی یا ستونی ، بته
جقه ای ، سروچه ، انواع گلها ، تصویر افراد و … .

در کلیه مناطق استان هرمزگان استفاده از شلوارهای زنانه با دمپای گلابتون دوزی شده و نیز پیراهن های زنانه با سر آستین، پیش سینه و دور یقه گلابتون رواج دارد و علاوه بر این از محصولات تزئین شده به وسیله گلابتون به عنوان سجاده ، جلد قرآن ، جانماز ، رویه پشتی ، رویه کوسن ، لبه پرده ، دیوار کوب ، ، لباس مجلسی ، شلوار ، کلاه ، رویه بالش ، بقچه ، کیسه پول، قلمدان، جای شانه ، سرمه داران ، و... استفاده
می شود.

امروزه برای انجام " گلابتون دوزی " ابتدا پارچه را که معمولا از جنس کرپ ناز و دارای رنگ سبز ، مشکی ، زرشکی ، زرد ، فیروزه ای ، نارنجی و... است بر مبنای الگوی مورد نظر بریده و با کمک کاربن های رنگی نقش را بر روی آن کپی می کنند.

در مرحله بعد، پارچه را بر روی لبه دایره ای چوبی که
" کم " یا " کمان " نام دارد قرار داده و اطراف آن را به وسیله یک تسمه چرمی ، یا زهواری چوبی که حالت دایره داشته و قطرش به وسیله یک پیچ کم و زیاد می شود محکم می کنند و پارچه را از اطراف می کشند تا همانند پوسته ای بر روی مساحت دایره چوبی قرار گیرد.

سپس هنرمند به کمک سوزن های خاصی که دارای نوک برجسته است و اصطلاحا"قلاب" نامیده می شود کار گلابتون دوزی را آغاز نموده و به کمک نخ هایی که دارای روکش فلزی به رنگ نقره ای یا طلایی است عمل دوخت را انجام

می دهد و دوختی زنجیره ای (شبیه آنچه در گلدوزی معمولی با سوزن بر روی پارچه ایجاد می شود) به وجود می آید که اساس و بنیان کار" گلابتون دوزی" است. گاهی نیز گلابتون دوزان به نسبت نوع نقش ،

از پولک های کوچکی که دارای لعاب رنگین است استفاده می کنند به طور کلی ، گلابتون دوزی ها به دو دسته تقسیم می شوند :
گلابتون دوزی هایی که برای تزئین مستقیما بر روی زمینه اصلی دوخته می شوند.

گلابتون دوزی هایی که برای اتصال و نصب روبان ، نوار ، یراق ، قیطان ، منجوق ، پولک و غیره بر روی زمینه اصلی به کار می روند.

گلابتون دوزی همانند سایر رشته های صنایع دستی فروعی نیز دارد که عبارتند از:
"خوس دوزی" : این هنر که به کمک نوارهای نقره ای باریک و برروی پارچه توری ریز بافت (پارچه شیشه ای ) تجلی
می یابد و بر روی پارچه
ستاره هایی فلزی می نشاند برای تزئین مقنعه ، جلبیل (روسری کوچک ) یا دستار (چادر زنانه ) به کار می رود و معمولا پارچه مصرفی را رنگ سیاه و به ندرت رنگ های سبز یا زرشکی تشکیل می دهند.

"بادله دوزی" : این هنر که در پاره ای از نقاط استان هرمزگان " تلی بافی" نیز نامیده می شود عبارت است از به هم پیوستن چند نوع زری به یکدیگر ، به گونه ای که زری بزرگ در وسط و زری های کوچک در اطراف آن قرار می گیرند.
از " بادله " که به شکل نوارهایی با پهنای ۱۵ سانتی متر تولید
می شود ،

برای لبه شلوارهای زنانه استفاده می گردد . شلوارهای "بادله دوزی" شده معمولا مخصوص استفاده " نو عروسان جنوبی " است و گاهی در مراسم عروسی ، سایر زنان نیز بعنوان پوشش از آن استفاده می کنند.

این شلوارها دارای دکمه هایی با نخ ابریشمی است و با شیاری که در بغل ساق پا قرار دارد باز و بسته می شود.
در موزه پوشاک سلطنتی مجموعه سعدآباد لباس هایی فاخر، تزئین شده با رودوزی های گلابتون در معرض نمایش قرار دارند که به برخی از آنها اشاره می گردد :
لباس تشریفات تمام رسمی سران دربار پهلوی ( کت فراگ و شلوار با تزئین های گلابتون و سرمه دوزی) :
این لباس توسط وزرا ، روسای تشریفات دربار ، آجودانها ، مقامات عالی رتبه ارتش و نمایندگان سیاسی استفاده
می شده است و طرح و رنگ آن بر اساس رتبه سیاسی و نظامی هر شخص متفاوت بوده است .

لباس رسمی تشریفات دربار شامل کت فراگ ماهوت مشکی و شلوار ، با تزیینات گلابتون و سرمه دوزی در قسمت یقه ، جلوی سینه ، دور کمر کت ، پشت و حاشیه کت و آستین های آن است. 50 دست لباس تشریفات توسط "مزون لانوین" در فرانسه (پاریس) به سفارش دربار ایران طراحی و دوخته شده است و در بخش های تزئینی آن ( گلابتون دوزی ) 1609 متر نخ طلا به مصرف رسیده است. این لباسها در مراسم ملی ، مذهبی و سایر مراسم رسمی و مهم نظیر جشن های 2500 ساله شاهنشاهی ( 1350 خورشیدی) و در دیدارهای رسمی که در آن از قبل نوع پوشش برای شرکت کنندگان معین می گردید استفاده شده و در آن زمان برای هر دست لباس بالغ بر 1000 دلار هزینه گردیده است.
پیرآهن زربفت : پیراهنی فاخر از جنس پارچه بسیار نفیس زربفت که توسط فرح پهلوی در سفر به ایالات متحده آمریکا در ملاقات با جان اف کندی و همسرش ژاکلین کندی در کاخ سفید (1340 خورشیدی) استفاده شده است. پارچه زربفت این پیراهن در کارگاه هنرهای تزیینی تهران بافته شده و دارای تزئینات بسیار زیبای " دست دوز " است که سرشانه و یقه لباس هم در قسمت جلو و هم در قسمت پشت تا پایین زانو "سرمه دوزی" گردیده و با دانه های منجوق نارنجی کمرنگ ، مرواریدهای نارنجی و همچنین سنگهای پایه دار تزیین شده است. با استناد به نمونه کفش موجود که با همین پارچه و تزئینات طراحی شده می توان حدس زد که لباس توسط "مزون کریستین دیور" طراحی شده است.
لباس عروسی فرح پهلوی :
یکی از لباسهای فاخر و مهم موجود در مجموعه سعدآباد
می باشد که جنس آن از ابریشم است و قسمت بالا تنه با دوختهای تزیینی متراکم با نقوش سنتی ایرانی مانند " بته جقه " با نخهای گلابتون سیمین " نقده دوزی " شده و سایر قسمتهای پیراهن نیز با سنگ دوزی و مروارید دوزی به شکل پراکنده با نقش گلهای پنج پر و هشت پر تزیین شده است. کت بلند لباس نیز در قسمت بالا تنه و همچنان در دو طرف حاشیه به شکل سراسری با نقوش " بته جقه " با الیاف نقره " نقده دوزی" شده و مانند پیراهن لباس با "سنگ دوزی" و "مروارید دوزی" به شکل گلهای پنج پر و هشت پر تزیین شده است.

@saadabadpalace