کاخ موزه ملت با حدود 5000 مترمربع زیربنا و دارا بودن بیش از 61 بخش مختلف (به جز پلکان، راهروهای ارتباطی، اتاقک های آسانسور، بخش های تاسیساتی و ...) بزرگترین کاخ مجموعه سعدآباد است.
درطی دوران گذشته براساس شرایط تاریخی- سیاسی بوجود آمده، این بنا با نام های دیگری نظیر قصر شاه، کاخ اختصاصی، کاخ سفید اختصاصی، کاخ سفید (به علت بهره گیری از رنگ سفید در نمای بیرونی)، ... معرفی می گردید و پس از انقلاب شکوهمند اسلامی و بعد از واگذاری این کاخ به سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری این کاخ برای آخرین بار به کاخ موزه ملت تغییر نام داد.
ساخت این بنا در اواخر دوران حکومت پهلوی اول حدود سال 1318ه.ش آغاز گردید، اما بهره برداری از آن در دهه 1320ه.ش صورت پذیرفت.
براساس بررسی های انجام شده در اسناد و مدارک موجود از کاخ های پهلوی اول و دوم، معمولا در ساخت بناهای سلطنتی این دوران از اساتیدی همچون لئون طاطاووسیان، بوریس روسی و ... کمک گرفته می شد.
براساس همین مدارک در بخش دکوراسیون وابسته به معماری و تزیینات داخلی بنا معمولا ردپای هنرمندان و اساتید ایرانی همچون: عبدالکریم شیخان، رضا ملائکه، حسین کاشی و غلامرضا پهلوان دیده می شود. باید افزود، بعداز ترور ناموفق محمدرضا پهلوی در تاریخ 15/10/1327ه.ش بنابه تصمیم اتخاذ شده، از این کاخ به عنوان محل اقامت دائم محمدرضا پهلوی استفاده گردید.
معمولاً در این کاخ انجام ملاقات های رسمی- اداری با سیاستمداران، امیران و افسران ارتش و ... برنامه ریزی نمی گردید، مگر درمواقع فوق العاده با تعیین وقت قبلی آن هم فقط با رجال سیاسی بسیار مهم، دوستان و اعضای خانواده و ... .
برنامه های ملاقات های معمولی (دیدار سفرا بدون تسلیم استوارنامه) در کاخ مرمر و ملاقات های رسمی در کاخ گلستان اجرا می شد و خانواده سلطنتی از اواسط دهه 1340ه.ش به بعد، کاخ نیاروان را به عنوان اقامتگاه اصلی و این کاخ را فقط به منظور اقامتگاه تابستانی- تشریفاتی انتخاب نمودند.
در تزئینات وابسته به معماری براساس اسناد به دست آمده از سایر کاخ ها احتمالاً در تمامی بخش های اصلی بنا از سنگ های مرمر معادن داخلی کشور مانند معادن تربت حیدریه و بخش های کوچک تر (سرویس های بهداشتی اختصاصی) از سنگ های معادن خارجی نظیر کشور اسپانیا استفاده گردیده است.
باتوجه به همین مدارک احتمالاً می توان از استاد لرزاده به عنوان یکی از هنرمند سنگ کار این کاخ نامبرد. در فاصله سال های 49-1345ه.ش آخرین عملیات تعمیر، بازسازی و استحکام بخشی در بیشتر بخش های این کاخ صورت پذیرفت، سپس تیمی متشکل از طراحان داخلی و خارجی اقدام به تغییر دکوراسیون داخلی در بیشتر بخش های این کاخ نمودند. ازجمله این عملیات می توان به: راه اندازی گالری هنری اختصاصی در زیرزمین، ایجاد انبارهای ویژه ظروف سلطنتی، تاسیس رختشوی خانه اختصاصی کاخ، ایجاد انبارهای مخصوص البسه پهلوی دوم و همسرش در طبقه ی زیرین ساختمان، نصب آسانسور، تجهیز بنا به سیستم های امنیتی- حفاظتی (زنگ های اخطار و سیستم اعلام حریق)، نصب و راه اندازی سیستم های جدید حرارتی- برودتی (فن کوئل) آمریکائی، نصب شیشه های ضد گلوله در بخشی از پنجره های طبقه اول و ... یاد نمود.
با نگاهی اجمالی به آسانی می توان دریافت که در تمامی فضاهای این بنا تلفیقی از هنر ایرانی- اروپایی (بویژه سبک اشرافی فرانسه) خودنمایی می کند.
ساختمان این کاخ در چهار طبقه شامل زیرزمین (همتراز با فضای سبز)، طبقه اول، طبقه دوم و بخش زیرشیروانی طراحی و ساخته شده است. در این طبقات، فضاهایی به شرح ذیل موجود می باشد:
- ورودی اصلی و جانبی به ساختمان کاخ (2عدد)
- سرسرای اصلی (2 عدد)
- تالارهای اصلی پذیرائی و تشریفات (7 عدد)
- دفاتر کاری ویژه پهلوی دوم و همسرش (2 عدد)
- اتاق خواب و اتاق استراحت نیمروزی اختصاصی پهلوی دوم و همسرش (2 عدد)
- رختکن های اختصاصی البسه پهلوی دوم و همسرش (2 عدد)
- سرویس های بهداشتی اختصاصی پهلوی دوم و همسرش به همراه سرویس بهداشتی ویژه سایرین به استثناء خدمه (4 عدد)
- سالن مخصوص بازی (سالن اسنوکر) و سرگرمی (سالن سینما) (2 عدد)
- دفاتر کاری جانبی کاخ (3 عدد)
- گالری هنری اختصاصی (1 عدد)
- آشپزخانه اختصاصی کاخ (1 عدد)
- مخزن اصلی ظروف سلطنتی (1 عدد)
- رختشویخانه اختصاصی کاخ (1 عدد)
- مخزن اصلی پوشاک کاخ (2عدد)
- به علاوه سایر بخش ها نظیر واحدهای تاسیساتی کاخ، اتاق خدمه، سرویس های بهداشتی ویژه خدمه و ...
شاخصه های هنری – معماری این کاخ موزه
- شاهکار هنر سنگ در بخشی هایی از نمای بیرونی و داخلی کاخ به وضوح به چشم می خورد.
- بزرگ ترین و قدیمی ترین بافت تاپ استری ابریشمی ( قرن 17 میلادی) این کاخ در سالن انتظار بزرگ به دیوار نصب می باشد.
- بارزترین هنر گچبری در این کاخ در تالارهای تشریفات و دفتر کار پهلوی دوم با به نمایش درآوردن هنر لب شور (طلا اندود) برروی سقف موجود است.
- بیشترین مجموعه از کلکسیون ظروف مارک رزنتال و کریستال های موزر در تالار غذاخوری طبقه همکف به نمایش درآمده است.
- قدیمی ترین تابلوی نقاشی رنگ و روغن این کاخ با نام نبرد لوتزن اثر آنیلو فالکونه مربوطه به قرن 17 میلادی بر روی دیوار دفتر کار شاه نصب می باشد.
- بیشترین مجموعه وسایل بازی و سرگرمی بویژه میز اسنوکر ساخت کارخانه کوکس و یمان (انگلیس) مربوط به قرن 19 میلادی در سالن بیلیارد این کاخ چیدمان شده است.
- از ویژگی های مهم تالار انتظار کوچک می توان به نقاشی های دیواری سبک یونان باستان و وجود درب مستقیم ورود و خروج به محوطه بیرونی ساختمان اشاره نمود.
- تولیدات کارخانه کریستین- دیور را می توان در اتاق خواب فرح دیبا در مجموعه ست تختخواب و پرده ها مشاهده نمود.
- بزرگترین فرش و لوسترها و بیشترین مجموعه ظروف بالغ بر500 قطعه در تالار غذاخوری سرسرای طبقه دوم به نمایش درآمده است.
- درخت نخل نقره ای و گلدان طلایی در مجموعه آثار موجود در سالن بزرگ به نمایش درآمده است.
- در تالار نشیمن خانوادگی تنها تابلوهای دوخت دورویه ابریشمی، معروف به هنر سُو (SU) اثر هنرمندان کشور چین موجود است.
- در اتاق استراحت نیمروزی پهلوی تنها ساعت برنزی با کاربرد جای آویز کلاه، به همراه نسخه ای از مجسمه برنزی با پتینه اثر آرتور واگن(Arthur Waagen) مجسمه ساز آلمانی (1898-1833م.) با نام قابیل از شکار برمی گردد (Kabyle coming back from the hunt)
رویدادهای تاریخی شاخص دوران پهلوی دوم (مجموعه سعدآباد- کاخ موزه ملت) براساس اسناد و تصاویر بدست آمده
در این کاخ، رویدادهای تاریخی متعددی رخ داده که با پژوهش های مستمر کارگروه پژوهشی این موزه مشخص و ثبت گردیده و
- برگزاری مراسم جشن ازدواج عبدالرضا پهلوی (برادر شاه) با پری سیما زند در تاریخ 1329 ه.ش
- اقدام ناموفق حمله به محمدرضا پهلوی (در داخل کاخ اختصاصی) در بهمن ماه 1330ه.ش
- ملاقات با گروهی از امراء و افسران عالی رتبه شرکت کننده در کودتای 28 مرداد 1332ه.ش
- دیدار ریچارد نیکسون(Richard Nixon) معاون رئیس‌جمهور ایالات متحده آمریکا در تاریخ 18/9/1332ه.ش (پس از کودتای 28 مرداد 1332ه.ش)
- دیدار ژنرال آیزن هاور در تاریخ 22/9/1338ه.ش (1959م.) به مناسبت پیمان سنتو (Cento)
- ملاقات با نخست وزیر کشور رومانی در زمان ریاست جمهوری نیکولای چاوشسکو
- اهداء 351 قلم شی به مناسبت تاج گذاری پهلوی دوم از طرف روسای کشورهای جهان به محمدرضا پهلوی و فرح دیبا به تاریخ 7/8/1346ه.ش
- نشست خبری پهلوی دوم با خبرنگاران پس از اتمام مراسم جشن 2500 ساله در تاریخ 26/7/1350
- اهداء استوارنامه سفیر جمهوری عربی وقت مصر به محمدرضا پهلوی در تاریخ 4/7/1355ه.ش
- دیدار هویدا (نخست وزیر وقت) با محمدرضا پهلوی درخصوص طرح موضوع گرانی و تورم در تاریخ 1350ه.ش
- معرفی کابینه جمشید آموزگار (نخست وزیر وقت) در تاریخ 16/5/1356ه.ش
- آخرین دیدار رئیس جمهور وقت آمریکا جیمز ارل کارتر (James Earl Carter) با محمدرضا پهلوی در تاریخ 10/9/1356ه.ش
- دیدار مشترک هئیت رئیسه دوره ششم مجلس سنا و دوره بیست و سوم مجلس در دهه 50 ه.ش
- دیدار محمدرضا پهلوی با مقامات ارشد ارتش شاهنشاهی در دهه 50 ه.ش
- نشست خبری پهلوی دوم با خبرنگاران خارجی در دهه 50 ه.ش
- نشست خبری پهلوی دوم با خبرنگاران داخلی با محوریت موضوع تقابل میان جامعه روحانیت و اصلاحات در دهه 50 ه.ش
- معرفی کابینه جعفر شریف امامی (نخست وزیر وقت) در تاریخ 5/6/1357ه.ش
- تبریک عید سعید فطر از طرف دولت شریف امامی و مقامات ارشد کشوری و لشگری به محمدرضا پهلوی در تاریخ 13/6/1357ه.ش