▫️بررسی شب یلدا در کتاب‌های تاریخی
بمناسبت بزرگداشت شب یلدا ( اذر ماه سال 1400 )
موزه آب
نگار پیمانی ( مسئول موزه آب)
ابوریحان بیرونی دانشمند قرن چهارم هجری شمسی در آثار الباقیه درباره شب یلدا نوشته است: «و نام این روز میلاد اکبر است و مقصود از آن، انقلاب شَتوی (زمستانی) است. گویند در این روز، نور از حد نقصان به حد زیادت خارج می‌شود و آدمیان به نَشو و نما آغاز می‌کنند و پری‌ها (دیوها) به ذَبول و فنا روی می‌آورند. این جشن را، یعنی روز اول دی‌ماه را، نود روز نیز می‌گویند؛ چون میان آن تا نوروز درست نود روز فاصله است. دی‌ماه و آن را خور ماه نیز می‌گویند. نخستین روز آن خرم روز (خُره روز) است و این روز و این ماه هر دو به نام خدای بزرگ است.»
محمدحسین خلف تبریزی مولف واژه‌نامه برهان قاطع است. این واژه‌نامه در سال ۱۰۳۰ هجری شمسی نوشته شده و یلدا را این‌طور معنی کرده است: «یلدا، شب اول زمستان و شب آخر پاییز است که اول جَدْی و آخر قوس باشد؛ و آن درازترین شب‌ها ست در تمام سال؛ و در آن شب یا نزدیک به آن شب، آفتاب به برج جدی تحویل می‌کند؛ و گویند آن شب به غایت شوم و نامبارک می‌باشد؛ و بعضی گفته‌اند شب یلدا یازدهم جدی است.»
علی بلوکباشی یکی از پژوهشگران و مردم‌شناسان نامداری است که در کتابی مجزا به شب یلدا پرداخته و تلاش کرده تا ارتباط شب یلدا با مهر، میترائیسم و مسیحیت را بیان کند. وی می‌گوید: اگر از کلمه یلدا آغاز کنیم، این کلمه در زبان عبری به معنی دختر آمده است. در عین حال واژه للدت که یلدا نیز از آن برگرفته شده، معنی تولد و زایش می‌دهد. بنابراین معلوم است که این جشن از ایران به بین‌النهرین رفته و فاصله‌ای نیز با تولد حضرت مسیح(ع) ندارد و این ارتباطات کاملا محسوس است.
وی بر این باور است که از راه منابع مکتوب از چگونگی آیین‌های جشن زمستانی یلدا میان مردم تا پیش از سده‌های سوم و چهارم هجری، خبر و آگاهی چندانی به ما نرسیده است. تاریخ پیدایی جشن زمستانی از پدیداری آیین مهر هم ظاهرا پیش‌تر می‌رود. می‌توان پیشینه این جشن را با تاریخ آیین گرامیداشت زادروز خورشید در نخستین روز آغاز انقلاب زمستانی و بعدها به هنگام «خُرم‌روز»، روز آغاز ماه دی منسوب به خورشید، در میان ایرانیان برزگر و دهقانان همزمان دانست.
برای مطالعه بیشتر به سایت سعد آباد مراجعه شود.