" طرح بته جقه "
محقق : مریم اقباله
کارشناس ارشد موزه پوشاک سلطنتی
بُته‌جـِقّه : نقش سرو خمیده ( نشانه فروتنی )
این کلمه معانی گوناگونی را دربر دارد ، مانند تاج ، افسر و هرچیز کلاه مانند که به کلاه نصب کنند.
" دهخدا " بته جقه را ساخته شده از " پر پرندگان " می‌داند که بر بالای کلاه پادشاهان ایران نصب می‌شده‌است :
" به شکل زیوری است که از "پر درنا " یا " مرغ ماهیخوار " سازند و بر کلاه نهند و بیشتر بهادران و دلیران بر سر گذارند."
بته جقه نقشی است ایرانی که در تاریخ هنرهای سنتی همیشه مورد توجه بوده و در تزیین انواع صنایع دستی به ویژه پارچه ، قالی قلمکار و گلیم ، شال‌بافی ، نساجی ، خاتم ، تشعیر ، زربافی و ترمه در اندازه‌ها و اشکال گوناگون سهم بسزایی دارد.
اصل و منشاء این طرح را به آتش مقدس ، کاج ، نخل ، بادام ، میوه درخت کاج ، میوه صنوبر ، گلابی ، کیسه چرمی ، همچنین به شکل مشت بسته و حتی به شیارهایی که برحسب اتفاق ، رودخانه "جومنا " در مسیر خود از دره کشمیر به جلگه هندوستان
ایجاد می‌کند تشبیه کرده‌اند. از سویی سرآغاز آن را هنر ایلامی–آشوری و سرانجام آن را هنر هخامنشی دانسته‌اند.
بسیاری بر این باورند که نقش بته جقه در " سرو ایرانی" ریشه دارد که از نمادهای زرتشتی و نماد آزادگی ایرانیان بوده و از سر فروتنی سر خم کرده‌است. برخی دیگر سرو را نشان"ایستادگی " ایران در برابر تندبادهای حوادث و خمیدگی سر این سرو را نشانی از آسیب دیدنش در این تندبادها دانسته اند.
عده‌ای دیگر آن را بازمانده از سروی می‌دانند که در دوران "مزدکیان" نشانه آزادگی آنان بوده و پس از شکست مزدک سر خود را از شرمساری به زیر انداخته است.
این نقش بعدها در شرق رواج زیادی یافت و " طغراهای سلطان‌های عثمانی " در همین نقش طراحی شده‌است. در حفاری‌های " دره پازیریک " در سال ۱۹۴۹ میلادی توسط باستان شناسان روسی در کنار قالی پازیریک ، قمقمه‌ای چرمین به دست آمد که روی آن را با نقش بته آراسته‌اند و قدمت آن را نزدیک به ۲۵۰۰ سال تخمین زده‌اند و کهن‌ترین سند از نقش بته جقه است.
در آمریکا این نقش را (به انگلیسی: Persian pickles) به معنی خیارشور ایرانی می‌نامند.
عده ای بر این باورند که این نقش مایه تجسم گیاهی هندی است و به تبع آن یقین کرده‌اند که بته جقه از هند به ایران آمده است اما شواهد تاریخی بسیاری در دست است که بته در اصل سرو بوده‌است.
ایرانیان این طرح را بته (بوته) می‌نامند که معنی لغوی آن یک دسته برگ است و ساده‌ترین شکل آن شباهت زیادی به برگ دندانه‌دار دارد. مردم ایران با عشقی که به اختراع انواع مختلف اشکال هنری و پیچیده دارند ، اشکال گوناگون بوته را به وجود آورده‌اند و بر آن‌ها نامهای مخصوص گذاشته‌اند مثل بوته میری (کاج کوچک) ، بوته ترمه‌ای (کاج متوسط) ، بوته خرقه‌ای (کاج بزرگ) ، بوته بادامی (کاج بادامی شکل) و بوته جقه ای (کاج بزرگی که یک کاج کوچک از آن بیرون آمده است).
بته‌ای که از هزاره هشت قبل از میلاد تا دوره هخامنشی در هنرها به کار برده می‌شده بیشتر " بته بادامی " بوده و تعداد کمی از آن‌ها خمیده هستند. در نمونه های پیکر کنده‌های آشوری ایلامی متعلق به سه هزار سال قبل از میلاد ، گلدانی دیده می‌شود که دو عدد برگ بته مانند از آن آویزان است و هم‌اکنون در "موزه بغداد " نگهداری می شود.
سیر و تحول سرو به صورت " نگاره بته ای " فرایندی است بسیار طولانی قابل تفکیک به مراحل قبل از اسلام و بعد از اسلام.
وجه تمایز مرحله یکم در منزلت خاص سرو به عنوان درخت مقدس و یک مظهر رمزی، مذهبی بوده و نشانه‌ای از خرمی و همیشه بهاری و نیز مردانگی است اما در ادوار پس اسلام صرفاً به عنوان یک نقش سنتی در هنرها به کار می‌رود و مداومت یک نقش مایه سنتی است.
در آغاز دوره اسلامی نمونه های بسیاری به شکل طرح تخم مرغی در گچبری های " نیشابور " و گچبری های
" مسجد نوبلخ " متعلق به قرن سوم و چهارم هجری مشاهده می شود.
نخستین بار که نگاره باستانی بته ای به معنای واقعی جقه
می شود و زیور کلاه امیران
می گردد در پایان دهه سوم سده نهم هجری است که در مجلس مینیاتور ، مقدمه " شاهنامه بایسنقری " اثر میرمصور ، دستار کلاه دو تن از امیران مزین به آن است.
در نیمه های سده دهم نقش مایه بته ای جایگاهی برتر پیدا
می کند و بسان علامت شاهی و فرمانروایی زیور کلاه دستارگونه شاهان و شاهزادگان می گردد و در بخشی بزرگ از نقاشی ها و پارچه های عصر صفوی بته جقه را زیور کلاه و تاج شاهان و شاهزادگان می یابیم.
وجه تمایز شاهان و شاهزادگان و زیور سر فرمانروایان ، در نظام پادشاهی از حرمتی عظیم و تقدس برخوردار بوده است که به هیچ وجه نباید در معرض هتک حرمت قرار بگیرد و یا بر زمین گسترده شده و پایمال و لگدمال شود ,
و به همین دلیل است که تا پایان کار صفویان ، نقشمایه بته جقه را در هیچ یک از قالی های گرانقدر صفوی نمی یابیم.
حال آنکه در همان زمان این نگاره باستانی نمادین را زینت بخش پارچه های گرانبها و اغلب زربفت سلطنتی می یابیم که چون زیر پا افکنده نمی شده از شائبه
بی حرمتی بری بوده است ، خواه بسان نشان فرمانروایی ، خواه بسان نگاره ای زینتی و به کار آمده بر همان روال سنتی .
به هر رو بته جقه یکی از نگاره‌ها و آرایه هایی است که تا امروز به روش‌های گوناگون زینت بخش آثار هنری ایران (پته دوزی ، قالی ، ترمه بافی ، طراحی ظروف و...) بوده‌است. این نقش جاویدان در طول زندگی هزار ساله‌اش به قدری تحول و تطور یافته که هیچ آرایه ای در عالم هنر ایران و سایر اقوام تا به این حد متحول نشده‌است.
در میان نمونه‌های منسوج دوره صفوی دو تکه پارچه زری‌بافی شده هست که در به تصویر کشیدن مراحل اساسی دگردیسی" سرو " و به " بته " تبدیل شدن آن ، اهمیت به سزایی دارد.
تشبیهات دیگری نیز بر شکل " بته جقه " قائل هستند : از جمله خم شدن آن را به خمیدگی درخت سرو در مقابل نسیم ملایم ، قطرهٔ باران و اشک چشم و حتی اندام نوعی طوطی ماده هندی به نام" سوگی " تشبیه کرده‌اند.
در موزه پوشاک سلطنتی مجموعه سعدآباد ، در بخش دوران قاجار و دوران پهلوی لباسهایی به نمایش گذاشته شده است که از طرح بته جقه در طراحی پارچه زمینه و یا تزئینات فاخر بر روی لباس های رسمی و تشریفاتی بهره برده اند.
از جمله آثار نفیس در معرض نمایش " لباس عروسی فرح پهلوی " ، آخرین ملکه ایران ، تزئین شده با طرح " بته جقه " می باشد.
این لباس شامل پیراهن آستین حلقه ای و یک کت با آستین سه ربع با دنباله ی نسبتاَ بلند می باشد. جنس لباس از ابریشم است و قسمت بالا تنه با دوختهای تزیینی متراکم با نقوش سنتی ایرانی به شکل " بته جقه " با نخهای گلابتون سیمین ، نقده دوزی شده و سایر قسمتهای پیراهن نیز با سنگ دوزی و مروارید دوزی به شکل پراکنده با نقش " گلهای پنج پر " و " هشت پر " تزیین شده است.کت بلند لباس نیز در قسمت بالا تنه و همچنان در دو طرف حاشیه به شکل سراسری با نقوش " بته جقه "با الیاف نقره ، نقده دوزی شده و مانند پیراهن در متن لباس ، با سنگ دوزی و مروارید دوزی به شکل گلهای پنج پر و هشت پر تزیین شده است.
همچنین از جمله لباس‌های موجود در مخزن موزه ، پیراهن رسمی متعلق به یکی از اعضای هیئت همراه و نگهدارنده لبه ردای تاجگذاری فرح پهلوی در مراسم تاجگذاری در سال 1346 خورشیدی است که خاستگاه آن پاریس بوده و طراح و هنرمند آن" مارک بوهان " از طراحان مزون " کریستین دیور " است.
این لباس شامل دو بخش بدنه اصلی با پارچه کرم رنگ ( ابریشم ) و آستین های مخمل به رنگ سبز تیره است و تزئینات مختلفی نظیر پولک دوزی ، ملیله دوزی ، منجوق دوزی ، سرمه دوزی و سنگ دوزی با نقوش گیاهی شامل " بته جقه " و " گل چند پر " بر روی آن مشاهده
می شود.
استفاده از طرح های مختلف بوته جقه جهت تزئین لباس های خاص در مراسم های ویژه در زمان پهلوی همواره مورد توجه بوده است. " شنل سلطنتی " که در مراسم تاجگذاری پهلوی اول (1305 خورشیدی) و دوم (1346 خورشیدی) مورد استفاده قرار گرفت از شال ترمه زمینه‌سفید بوته‌جقه‌ای درشت اعلی می‌باشد که حاشیه آن به پهنای ۶ سانتی‌متر مروارید و مفتول‌دوزی شده است.
همچنین یکی از جالب توجه ترین بخش های لباس فرح پهلوی در مراسم تاجگذاری، ردای باشکوهی است که درست پیش از آغاز رسمی مراسم بر روی دوش او گذاشته شد. ردایی فوق العاده و دوخته شده از مخمل اعلا و سبز رنگ که به جواهراتی چون الماس ، یاقوت و زمرد آراسته شده بود و دور تا دور ردای تاجگذاری طلا دوزی های جذابی به چشم می خورد که بر شکوه جامه سلطنتی افزوده است.
جالب آن که بلندی این ردا از دنباله لباس هم بیش تر بود و پشت ردا با نماد حکومت سلطنتی پهلوی و حاشیه ها و قسمت های مختلف پارچه زمینه با طرح های" بوته جقه " تزئین شده و با یاقوت و زمرد احاطه شده است. شکوه و زیبایی این ردا به حدی بود که با ردای تاجگذاری پادشاهان بریتانیا، فرانسه و اتریش قابل قیاس نبود و به طرز بی نظیری خاص و ساده ارزیابی می شد. این ردا در حال حاضر در موزه جواهرات ملی نگهداری می شود.