هنر خامه دوزی (خمک دوزی/ خامک دوزی)
محقق : مریم اقباله
کارشناس ارشد موزه پوشاک سلطنتی
🔸قدیمی ترین واژه برای این هنر "خمک دوزی" است که "سفید دوزی" نیز خوانده می شود.
"خامه" به معنای قلم ، کلک ، ابریشم و نخ کم تاب
می باشد و "خامه دوزی" در لغت نامۀ دهخدا چنین توصیف شده است :
گلدوزی کردن روی پارچه با خامه (ابریشم نتابیده)
🔹پس "خامه دوزی" یا "خام دوزی" که با نخ ابریشم خام (نتابیده) انجام می شود صرف نظر از شیوۀ تولید بی شباهت به سوزن دوزی بلوچ نیست .
🔹با این تفاوت که در آن فقط از نخ ابریشم یک رنگ که معمولاً سفید است و گاه آینه های ریز استفاده می گردد ، چرا که در سال های دور ابریشم بدون هیچ گونه پرداختی از قبیل رنگرزی ، پخت و پز یا سفیدکاری به صورت خام استفاده می شد.
🔸نخ ابریشم رنگ نشده با درخشش خاص خود بر زمینه سفید و مات پارچه ( از جنس ساتن، کتان یا چلوار ) علاوه بر زیبایی سبب افزایش مقاومت فیزیکی پارچه نازک زیرساخت نیز می شود.
🔹در اصل " خمک دوزی " نامی است که درخشش زیبای الیاف ظریف ابریشم در تار و پود پارچه های زیبای سیستان را به همت دستان پرتوان و ذوق بی کران مردمانش یادآور می شود.
🔹هنری از خانواده
"سوزن دوزی" که از نقوش خاص و اصیل بومی شکل گرفته و به وسیله ابریشم نتابیده براق به شکل‌های برجسته هندسی و به صورت گل‌های هشت پر، مربع، مثلث و... روی پارچه های مات می‌نشیند.
"خامه دوزی" در تزیین پیش سینه لباس ، جلیقه ، عرق چین ، جانماز ، روتختی ، رومیزی ، سفره ، دستمال ، روپشتی ، روکوسنی و ... استفاده
می شود. تاریخ و قدمت این هنر را می توان با زمان ظهور ابریشم سیستان هم زمان دانست و اوج آن را همچون دیگر هنرها و صنایع دستی سیستان می توان به دوره های اشکانی و ساسانی نسبت داد.
در نوشته های اسلامی ، سیستان مکان تولید بهترین بافت های ابریشمی و پشمی توصیف شده است.
بر اساس گزارش های تاریخی ، سیستان با داشتن باغ‌های فراوان توت یکی از بزرگترین مراکز تولید ابریشم بود، به همین دلیل حدود یک قرن پیش در روستای "چلنگ" زابل کارگاه های تولید پیله و ابریشم وجود داشت. هنر خامه دوزی از نقش های خاص و اصیل بومی شکل می گرفت که به وسیله الیاف ابریشم به صورت برجسته و طرح های هندسی روی پارچه کتان و بیشتر برای تزیین دور یقه و آستین لباس های مردان عالی رتبه استفاده می شد.
تولیدات خامه دوزی سیستان چندین بار نشان مرغوبیت صنایع دستی یونسکو را دریافت کرده اند.
به گفته صنعتگران هنر خامه دوزی : نقوش ستاره ای، هندسی، انواع گره ها،خطوط منحنی، خامه کشی، بته جقه ای، نرگسی، الگوهای مختلف
دم ماهی و تخم خربزه ای از نقوش رایج در این هنر است که
خامه دوزان به سلیقه خود آنها را روی پارچه می‌دوزند. همچنین شهر " ادیمی " در شمال سیستان و بلوچستان به عنوان "شهر ملی خامه دوزی" درفهرست شهرهای ملی صنایع دستی ثبت شده است.
" کیوان خسروانی " هنرمند معمار و طراح برجسته در طراحی و تزئین لباس های رسمی آخرین ملکه ایران از هنر خامه دوزی در کنار سوزن دوزی بلوچ بسیار بهره برده است. لباس ها و تصاویر به نمایش گذاشته شده در موزه پوشاک سلطنتی مجموعه سعدآباد سندی زیبا بر این ادعاست.