شی: ساز کوبه‌ای طبله/ Tabla
محل نمایش : گالری سوم، موزه برادران امیدوار
پژوهشگر: سیده کبری پارساسادات
عکس: جواد نجفعلی زاده
معرفی شی
طبلا یا طبله/ Tabla نوعی ساز موسیقی از خانواده سازهای کوبه‌ای که در موسیقی افغانستان و هندوستان مورد استفاده بوده و در انواع موسیقی سنتی، کلاسیک، قومی و ... نواخته می‌شود. این ساز اغلب برای همراهی با سایر ادوات موسیقی، آواز، ساز و رقص مورد استفاده قرارمی گیرد. از قرن 18م. این ساز در موسیقی کلاسیک هندوستان جایگاه مهمی پیدا نمود. علاوه بر پرطرفدار بودن این ساز در شبه قاره هند، استفاده از آن در کشورهای دیگری نظیر پاکستان، افغانستان، نپال، بنگلادش، سریلانکا و ... نیز به وفور به چشم می خورد. کل ساز از دو طبل بزرگ تر و کوچکتر با مشخصات زیر تشکیل گردیده:
-طبل بزرگ تر معروف به بایان (Bayan) یا همان طبلی که نوازنده با دست چپ صدای های بم را از آن تولید می‌کند، از گِل رُس یا چوب (به خصوص در نمونه های قدیمی ساخت منطقه پنجاب) یا فلزاتی مانند برنج (رایج ترین)، مس (گرانترین)، آلومینیوم و فولاد (ارزان ترین)، می ساختند. ارتفاع استاندارد بایان ده اینچ، قطر سطح بالایی آن نیز ده اینچ اما قطر پایین آن تقریباً دو و نیم تا سه اینچ می باشد.
-طبل کوچک تر با نام دایان (Dayan) که توسط دست راست نواخته می شود، معمولا از جنس چوب هایی نظیر چوب جَگ/Jag یا شیشَم/ Sheesham (زیرگروه چوب های سخت/Hardwood، بومی شبه جزیره هند و ایران)، خَیر/Khair یا سنگالیا کتچو/Senegalia catechu (درختی از گونه اقاقیا، بومی جنوب و جنوب شرقی آسیا، که در زبان هندی آن را خیر می نامند.)، نیم یا انبه/ Neem or Mango wood (گونه درخت انبه گرمسیری که در مناطق آسیای جنوبی رشد نموده و چوب آن بسیار مورد استفاده می باشد.) ساخته می شود. ارتفاع دایان مانند طبل بزرگ ترحدود ده الی ده و نیم اینچ، قطر سطح پایینی حدود هفت الی هشت و یک چهارم اینچ و قطر سطح بالایی بین پنج تا پنج و نیم اینچ درنظر گرفته می شود.
دهانه بالایی هر دو طبل با چندین لایه از پوست طبیعی (گوسفند یا بز) که توسط بند چرمی معروف به گاجرا/Gajra (متشکل از 4 تا 5 نوار صاف تهیه شده پوست بز یا گاو) به بدنه اصلی ساز متصل می گردد. دهانه اصلی این دو طبل بخش گاجرا با استفاده از بندهای چرمی عمودی (تهیه شده از چرم گاومیش) به نام baddhi به بخش زیرین طبل ارتباط می یابد. نقش اصلی این نوارها و استوانه های چوبی قرارگرفته درمیان آنها که به گاتا (Gatta) معروف است و فقط در طبل کوچک تر/دایان دیده می شود، کوک کردن طبل ها است. در سطح پوست سه منطقه مجزا به خوبی قابل تشخیص می باشد. از همه مهم تر بخشی به رنگ تیره یا مشکی به نام سیاهی (Syahi) است. این دایره سیاه رنگ در طبل کوچک تر دقیقاً در مرکز پوست و در طبل بزرگ تر در ناحیه ای بین مرکز و محیط دایره ی پوست ایجاد می شود. این بخش دراصل خمیری است متشکل از ذرات آهن، چسب/صمغ، خمیر آرد گندم/برنج، پودر زغال که به صورت لایه به لایه برروی این بخش از پوست کشیده می شود (برای ایجاد یک سیاهی مناسب سازنده باید پس از ریختن هر لایه و خشک شدن، آن را به وسیله سنگ صافی صیقل زده سپس لایه بعدی را اضافه نماید). به وسیله ی این سیاهی است که صدای حاصل از ضربات دست به ملودی تبدیل می شود. بنابراین جوهر صدای خاصی به ساز می دهد و انواع صداها و مدولاسیون ها را ممکن می سازد. و در نهایت آن ناحیه که بین سیاهی و کنار است میدان نام دارد.
همان گونه که ذکر گردید طبل کوچک/ دایان توسط انگشتان و کف دست راست و طبل بزرگ/ بایان توسط انگشتان و کف دست چپ نواخته می شود (مگر آنکه طبله نواز چپ دست باشد.). معمولا دست نوازنده برروی طبل کوچکتر (دایان) پرکارتر و دست دیگر بیشتر نقش کمکی را اجرا می کند. در زمان اجرای موسیقی، هر دو طبل درکنار یکدیگر و برروی زمین قرار می گیرند. نوازنده برای ثابت نگهداشتن آنها در هنگام نواختن هر یک از طبل ها را برروی یک بالش گرد به نام گِدی (Gedi) که از الیاف گیاهی یا مواد قابل انعطاف پیچیده شده در پارچه تهیه گردیده، قرار می دهد. لازم به ذکر است که با گذر زمان لوازم جانبی مانند چکش و چوب کوک جهت تنظیم صدا به این ساز اضافه گردیده است.
درباره ی تاریخ طبلا اختلاف هایی وجود دارد و افسانه هایی نیز به آن اضافه شده که بیان سرگذشت این ساز را مشکل تر می کند. در حالی که برخی اختراع این ساز را به امیر خسرو دهلوی، موسیقیدان و شاعر پارسی گوی اهل دهلی نسبت می دهند و برخی دیگر قدمت آن را به هزاران سال قبل می رسانند، بعضی نیز معتقدند که تاریخ آن به پیش از قرن هجدهم میلادی نمی رسد. اما با همت و سخت کوشی چندین طبلا نواز هندی، نظیر ذاکر حسین(Zakir Hussain) و پدر وی آلا راخا(Alla Rakha) چند دهه است که توجه جهانیان به این ساز جلب گردیده و سبب ترویج آن در دنیا شده اند، تاجائی که حتی صدای این ساز به تازگی در موسیقی ایرانی هم شنیده می شود.