شناخت آسباد و آسیاب (نمونه موردی آسیاب ری)
نویسنده: حامد کفاش خراسانی[1]
مقدمه:
در آغاز، انسان از نیروی بازوان خود برای آرد کردن غله یاری میگرفت. پس از آنکه انسان دام را به کار گرفت، در برخی نقاط ایران، اصطلاح «خرآس» پدید آمد. از آنجا که در این گونه آسیاها بیشتر از نیروی الاغ استفاده می‌شد، به آسیاهایی هم که به نیروی شتر یا گاو یا اسب به حرکت در می آمدند «خرآس» می‌گفتند. از این گونه آسیابها تا این اواخر برای گرفتن روغن از دانه‌های روغنی استفاده می‌شد. اصطلاح عصاری و اسب عصاری هم از آن است. در یزد، از این آسیاها با بهره‌گیری از نیروی شتر برای ساییدن حنا استفاده می‌شد که بدان « مازاری» می‌گویند. اکنون نیروی برق جانشین نیروی دام شده است.
دیگر نیروی ارزان که در گذشته استفاده فراوانی داشت باد است، روزگار بهره‌گیری از نیروی باد روشن نیست؛ اما به گواهی بسیاری از محققان داخلی و خارجی، ایرانیان اولین ملتی بودند که باد را مهار کردند و از آن به عنوان محرکه آسباد و چرخ چاه بهره گرفتند. بجراًت، می‌توان گفت که همزمان با موفقیت بزرگ انسان در زمینه فناوری تبدیل حرکت یکسویه آب به حرکت چرخشی سنگ آسیاب، ایرانیان توانستند از نیروی باد برای به حرکت درآوردن سنگ آسباد و بیرون کشیدن آب از چاه بهره بجویند.بیگمان، اولین آسبادها در منطقه ای از سیستان (سکستان) تا قهستان (کوهستان) و در چند هزار سال پیش ساخته شد.
در بررسیهای تاریخ، درباره بهره‌گیری از نیروی باد در کتابهای مربوط به انرژی باد، به این نکته اشاره شده است که اولین آسیابهای بادی را ایرانیان در سیستان ساختند. سرزمین سیستان و دشت خواف باد معروف 120 روزه‌ای دارد که به طور قطع همین امر مردم منطقه را به فکر بهره‌گیری از این نیرو انداخته و موجب اختراع آسیای بادی در دوردست تاریخ در این بخش از سرزمین ایران شده است. بادهای هرات از اردیبهشت ماه تا یکم مردادماه جریان دارد. می‌توان فرض کرد که مبدأ وزش این باد از «پامیر» است که نخست در سرحد ایران و افغانستان ظاهر می‌شود و سریعترین جریان آن در سیستان است.
در دوردست‌های تاریخ، انسان ایرانی با ساختن آسباد برای آرد کردن غله‌ای که از آن نان می‌پخت اولین گام را در راستای بهره‌گیری از نیروهای طبیعی برداشت. پیش از ساخت آسیابها، انسان برای آرد کردن گندم متکی به نیروی بازوان خود و یا نیروی دام بود. پس از ساخت آسیابها، ایرانیان توانستند در کنار اختراع چرخ گام دیگری در راستای شناخت ژرفتر فناوری بردارند.
واژه آسیاب از دو بخش «آس» و «آب» درست شده که آس در فارسی به معنای «نرم کردن دانه به زیر سنگ» است. زیر واژه آس، آمده است: دو سنگ گرد و مسطح بر هم نهاده و سنگ زیرین در میان میلی آهنین و جز آن از سوراخ میان سنگ زبرین در گذشته و سنگ فوقانی به قوت دست آدمی یا ستور یا باد یا آب یا برق و یا بخار چرخد، و حبوب و جز آن را خرد کند و آرد سازد.
این مقاله در فایل PDF زیر قابل مشاهده می باشد.