از آنجایی که نیروهای شوروی و انگلیس در ایران مستقر بودند و ایران به نوعی در زمان جنگ جهانی دوم که تقریبا 7 سال طول کشید تحت اشغال استعمار بود، تا حدی که ایران طبق درخواست متفقین وارد جنگ شد و با توجه به اینکه طبق قانون اساسی ایران فرمان جنگ و صلح با پادشاه بود بنابراین در ساعت9:34 دقیقه روز پنجشنبه 17 شهریور 1322 (9 سپتامبر 1943 میلادی) فرمان آغاز جنگ بین دولت ایران و آلمان از سوی شاه اعلام شد.
ورود سران به ترتیب روز 4آذر1322(نوامبر 1943) استالین و روز 5 آذر(نوامبر 1943) روزولت و چرچیل وارد تهران شدند و این ورود بدون هیچگونه اطلاع رسانی به پادشاه و حکومت ایران بود. تنها در روز ورود رهبران متفقین، نخست وزیر وقت – علی سهیلی - در جریان قرار داده شد. از همه عجیب تر نوع رفتار پادشاه ایران به این عمل وقیحانه بود وی بدون کوچکترین اعتراضی حتی با خوش خدمتی اقدام به نام گذاری برخی خیابانهای تهران به اسم سران کرد و در واقع سپاس گذار رفتار آنها گردید.
کنفرانس مشترک سران روز 6آذرمقارن با 27 نوامبر شروع شد و در روز 7آذر نشست محرمانه آنها در سفارت شوری ادامه داشت و در نهایت روز نهم این نشست خاتمه یافت. با توجه به این که کنفرانس تهران در دوره دوم کابینه علی سهیلی برگزار شد از ابتدا تا انتها به صورت محرمانه و بدون در جریان گذاشتن مسولان ایرانی ترتیب داده شد.
در این میان سهیلی و ساعد مراغه ای (وزیر امور خارجه) با مولوتف و ایدن(وزیران خارجه دول شوروی و انگلیس و ژنرال پاتریک هرلی (مشاور مخصوص رئیس جمهور آمریکا ملاقات و مذاکره کرده و در 9آذر یادداشتی درباره مساعی ایران در دوره جنگ به نفع متفقین تسلیم سران سه دولت کردند. بر اساس این یادداشت اعلامیه ای در 10 آذر 1322 مقارن با یکم دسامبر1943 به امضای سران رسید که به اعلامیه تهران معروف است.
دولتهای آمریکا و انگلیس به منظور ابراز حسن نیت خود و اهمیتی که برای ایران قائل بودند، سفارتخانه های خود را در تهران به درجه سفارت کبری ارتقا دادند.سفارت شوروی قبلاً در سال 1304 یعنی در آغاز سلطنت رضا شاه به درجه سفارت کبری ارتقا یافته بود.
تعیین تکلیف ایران پس از جنگ هم از جمله برنامه های این نشست بود.مطابق اعترافات دین آچسن وزیر امورخارجه پیشین آمریکا این متحدان در سال 1320 قرار گذارده بودند که پس از جنگ ایران با حفظ تمامیت ارضی تا تدوین و تصویب یک قانون اساسی تازه زیر نظر یک هیئت امنای 3نفره اداره شود(نمایندگان 3 کشور) و در این اجلاس این تصمیم لغو شد و سران 3 دولت در پایان اجلاس ضمن اعلامیه ای علاوه بر تمامیت ارضی استقلال و حاکمیت ملی ایران را هم تضمین کردند.
اما با پایان جنگ ،شوروی از این کار اجتناب کرد. زمانیکه استالین اعلامیه احترام به استقلال و حاکمیت ملی و تمامیت ارضی ایران را امضا کرد، شهرهای شمالی ایران در اشغال ارتش سرخ بود و وقتی اعتبارنامه سید جعفر پیشه وری نماینده حزب توده در نخستین روزهای کاری مجلس 14 رد شد، وی و قاضی محمد به عنوان رهبران 2 حزب دمکرات آذربایجان و کردستان با کمک نظامی روسها در دو استان مذکور اعلام خود مختاری کردند. روسها تا زمان انعقاد قرارداد تأسیس شرکت مختلط نفت ایران و شوروی 15 فروردین 1325 و تشکیل کابینه ائتلافی با حزب توده تهران 10 مرداد 1325 حاضر به خروج از ایران نگردیدند.
انگلیسی ها نیز زمانی نیروهای خود را از شهرهای جنوبی ایران خارج کردند که توانستند طیف وسیعی از سیاسیون وابسته به خود را در جریان تقلبات انتخابی چهاردهمین دوره قانونگذاری ایران به مجلس بفرستند.در همین دوره بود که سیدضیاالدین طباطبایی عامل کودتای انگلیس(3مرداد 1399)بعد از 22 سال به درخواست انگلیسی ها به ایران بازگشت و به عنوان نماینده به مجلس چهاردهم را یافت.
همزمان با برگزاری کنفرانس تهران در حواشی آن نیز اتفاقات قابل تأملی رخ داد. در این کنفرانس دول آمریکا و انگلیس حاضر نشدند تا به دیدار شاه ایران بروند و این محمد رضا پهلوی بود که به دیدار آنها شتافت. در جریان این نشست شاه وقت ایران تنها 3 دقیقه با سران ملاقات کرده بود آن هم برای گفتن خیر مقدم وهم درخواست کرده بود که چون پدرش پیر و بیمار است موافقت شود تا از جزیره موریس به تبعیدگاه دیگری منتقل گردد، که چرچیل پذیرفت و رضا شاه به ژوهانسبورگ آفریقای جنوبی منتقل شد و در سال 1323 در حالیکه در تبعید بو د درگذشت.
دیدار استالین با شاه هم در کاخ مرمر نیز با تلاش و خواهش یکی از اطرافیان شاه به نام احمد علی سپهر(مورخ الدوله) از مسولان سفارت شوروی صورت گرفت ،سفارت نیز تأکید کرده بود که به هنگام ورود استالین به کاخ مرمر، گارد شاه باید برچیده شود و گارد ویژه استالین مستقر شود، شاه نیز با خوشحالی این درخواست را پذیرفت.
همزمان با برگزاری کنفرانس تهران جشن تولد چرچیل نیز در تهران برگزار شد و کیک تولد وی در کافه قنادی نوشین واقع در چهار راه مخبرالدوله تهیه گردید، کیک به سفارش استالین بود روز سه شنبه 8 آذر ماه 69 سالگی تولد چرچیل بود و به مناسبت آن مراسمی در سفارت انگلیس برپا شد که حدود 30 نفر در آن حضور داشتند.در این مهمانی محمدرضا شاه نیز یک تخته قالی خراسانی به چرچیل هدیه داد. هدیه استالین به چرچیل یک کلاه قره گل یا قل (نسل گوسفند که دارای پوست مرغوب است) و تعدادی مجسمه روسی بود.روزولت به دلیل بیماری روی صندلی چرخدار بود و هدیه اش یک دست فنجان ایرانی و فرش اصفهان بود.در خلال این مراسم چرچیل به جهت شجاعت و دلاوری نیروهای ارتش شوروی در پاسداری از شهر استراتژیک استالینگراد، یک شمشیر که به شمشیر استالینگراد شهرت یافت به استالین هدیه کرد.(در روایت مورخان آن شب نقل است که استالین با دو دست شمشیر را گرفت و آن را از غلاف بیرون کشید و سپس بوسه ای به دسته آن زد و بعد شمشیر را به دست مارشال کلیمنت وروشیلف داد.)
بسیاری از تاریخ دانان این کنفرانس را بالاترین نقطه ائتلاف ضد هیتلری می دانند. اجلاس در باغ سفارت شوروی برگزار شد.
بر اساس روایت تعداد کثیری از قدیمی های تهران، استالین اصالتاً ایرانی و نامش یوسف و از اهالی گرجستان بود(تنها در حد نقل قولی از قدیمی های تهران) لقب استالین را خود ژوزف ویسارینوچ جوگاشویلی در سال 1913 در سن 25 سالگی برای خود انتخاب کرد که به معنای مرد پولادین است.
منابع:
- ظهور و سقوط پهلوی (موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی)، خاطراتی از ارتشبد حسین فردوست جلد اول.
- دانشنامه سیاسی، داریوش آشوری،نشر مروارید.
- سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، هوشنگ مهدوی، نشر البرز.
- گذرستان، نشریه الکترونیکی تاریخ سیاسی معاصر ایران).
- خبرگزاری میراث فرهنگی(GHN).