فرهنگ دهخدا «خاتم» را نشاندن پاره‌های استخوان با نقش و نگار در چوب تعریف کرده است. در کتاب «صنایع اسلامی» در مورد هنر خاتم سازی چنین نوشته شده است: « از صنایعی است که به خاورمیانه نسبت داده می شود.
تزئین اسباب و اثاثیه، صندوق، جعبه و سایر اشیایی که با طرح های هندسی، مرکب از قطعات کوچک چوب، عاج، استخوان یا صدف تزئین یافته است.
در فرهنگ مصور اصطلاحات هنر ایران «خاتم» این گونه تعریف شده است: هنر آراستن سطح اشیا به صورتی شبیه موزائیک، با مثلث های کوچک و طرح های گوناگون که همواره به صورت اشکال منظم هندسی بوده و این اشکال را با قرار دادن مثلث های کوچک در کنار هم نقش بندی می کنند. هر چه مثلثها ریزتر و ظریف تر باشد، خاتم مرغوب تر است.
این صنعت از زمان های بسیار دور در مشرق زمین مرسوم بوده است و یونانی‌ها و رومی‌ها نیز آن را اقتباس کرده اند. قبل از حمله مغول، نوعی خاتم در ایران رایج بوده که از نمونه های آن خاتم منبر مسجد جامع عتیق شیراز است، این هنر در عهد استیلای مغول بر ایران، به مرور زمان، با اعمال تغییر و تنوع در خاتم پیچی و اضافه کردن رنگ های مختلف چوب و انواع فلز و تغییر شکل هندسی مقطع آن به مثلث، دستخوش تحولات زیادی شد.
در دوره صفویه، این هنر در اصفهان مورد توجه قرار گرفت و پیشرفت زیادی کرد. از شاهکارهای خاتم در این دوره می توان به صندوق مرقد امام موسی کاظم(ع)، صندوق مرقد امام حسن عسگری (ع) و ضریح حضرت سید علاء الدین حسین در شیراز و خاتم بقعه شاه نعمت اله ولی در ماهان کرمان که از کهن ترین آثار است، نام برد.
در ایران، شیراز و اصفهان از دیرباز مراکز مهم خاتم کاری محسوب می شده است و در زمان ناصرالدین شاه قاجار، خاتم سازان خوبی در شیراز کار می کردند. در اوایل دوره پهلوی یعنی در سالهای حدود ۱۳۰۴ هجری شمسی دو دکان خاتم سازی در شیراز وجود داشت که یکی متعلق به مرحوم محمدحسین صنیع خاتم (امین الصنایع) و دیگری به گلریز خاتمی تعلق داشت.
مرحوم امین الصنایع درسال ۱۳۱۱ هجری شمسی از شیراز به تهران دعوت شد و به همت او کارگاه خاتم سازی درمجتمع بزرگ هنرهای دستی آن زمان شروع به کارکرد.
پیشینه خاتم سازی درشیراز به بیش از یک هزارسال قبل می رسد، اما خاتم سازی در دوره صفویه و به خصوص زندیه در این شهر از رواج و رونق بسیاری برخوردار بوده است. در دوره زندیه، به خصوص در زمان سلطنت کریم خان زند با تشویق هنرمندان خاتم ساز، شاهکارهای هنری متعددی خلق شد که یکی از نفیس ترین آن ها صندوق خاتم مرقد حضرت علی (ع) است که ساخت آن در زمان کریم خان شروع شد و نصب آن تا زمان لطفعلی خان به طول انجامید و طرح آن «گره تند» کار هنرمندان شیراز است.
در دوره قاجاریه نیز با وجود روبه زوال نهادن این هنر، خاتم سازان شیرازی آثاری همچون در حرم حضرت عبدالعظیم (ع) درتهران و دیگری که هم اکنون در موزه ایران باستان است، خلق کردند وبهترین خاتمهای «شش ضلعی» این دوره درتهران و شیراز ساخته شد.
یکی از خاندان های شیرازی که در زمینه هنر خاتم کاری دارای سابقه دیرین تاریخی است، همانا خاندان گلریز خاتمی است و محمد هادی گلریز خاتمی از هنرمندان شاخص این خاندان و از زمره بهترین های خاتم کاری معاصر ایران محسوب می شود.
خاتم کاری کاخ موزه سبز از جمله هنرهای نفیسی است که در این کاخ دیده می شود .این خاتم ها در دفتر‌کار رضاشاه در طبقه اول کاخ خودنمایی می کند.
در این اتاق، نخستین چیزی که بیننده را مسحور می کند، ثمره تلاش هنرمندان عاشقی است که هنر خویش را در این اتاق به یادگار گذاشته اند. حاصل کار این هنرمندان علاوه بر خاتم کاری روی دیوارها و درگاهی‌ها ، ۶عدد چوب پرده خاتم به طول تقریباً ۲مترآذین بخش بالای پرده هاست. اثاثیه اتاق شامل میز،صندلی،اشیای روی میز،کازیه (جای قراردادن پرونده) مزین به خاتم و قاب عکس است .همچنین یک عدد آباژور به شکل گلدان تزیینی بسیار زیبا و منحصر به فرد که در گوشه اتاق خودنمایی می کند.
خاتم کاری های دورتادور اتاق و گلدان با امضای استاد محمد صنیع خاتم به ترتیب مربوط به سال های ۱۳۰۷ و ۱۳۱۲ است. خاتم کاری این اتاق تقریباً ۲ سال طول کشیده و با نظارت استاد محمد صنیع خاتم و کار شاگردان او استاد حسین شفقت،استاد ابوالقاسم جلوه،استاد احمد مسکوکی،استاد محمد خرمی انجام شده است.
خاتمهای موجود در کاخ موزه سبز بعد ازگذشت سال ها، نیاز مبرم به مرمت و بازسازی داشت که براساس این نیاز مرمت خاتم های موجود در اواسط سال ۸۱ شروع شد. مرمت این خاتم ها را استاد صفر سامی و استاد محمد هادی گلریز خاتمی انجام دادند. این دو در بازسازی این اثر نهایت تلاش خود را در حفظ اصالت کارانجام داده اند، به گونه ای که علاوه بر بازسازی دقیق خاتم کاری ها،اصالت کار استادان گذشته نیز حفظ شده و رنگ و لعاب امروزی به خود نگرفته است.
روش کار: در خاتم سازی ابتدا چوب ها و استخوان را به قطعاتی به طول ۳۰ سانتی متر و عرض ۲ سانتی متر و قطر ۱ تا 2.5 میلی متر می برند. این قطعات را به صورت نوارهای باریک با مقطع مثلثی شکل در می‌آورند و بر روی تختی که دارای شیاری شکل است قرار داده ، می سایند و صیقل می دهند. مفتول های فلزی را نیز به همین ترتیب به وسیله اره و سوهان به شکل مفتول هایی با مقطع مثلث در می آورند.
طرح مورد نظر توسط طراح کشیده و رنگ آمیزی می شود تا براساس آن خاتم پیچیده شود. مفتول های فلزی مثلث شکل را سریشم می زنند و مطابق طرح سه مثلث از چوب یا استخوان را در کنار اضلاع آن قرار می دهند و سپس اطراف آن را با نخ پرک می پیچند. پس از خشک شدن سریشم، نخ را از دور مثلث ها باز می کنند که این مرحله از کار را پره می گویند.
به مناسبت روز جهانی موزه نمایشگاهی از آثار اساتید برجسته نظیر استاد صنیع خاتم شیراز، استاد خلیل گلریز، استاد هادی گلریز شامل انواع ظروف، جعبه هدیه و قاب عکس، لوازم روی میز کار شامل پاکت نامه بازکن، جای قلمی، کاغذ خشک کن و ... اشاره کرد .
از آثار شاخص می‌توان به
-
آباژور خاتمکاری اثر محمدصنیع خاتم شیرازی 1307
-
میز تحریر خاتمکاری اثر محمدصنیع خاتم 1312
-
سینی خاتم کاری اثر محمدصنیع خاتم به سال 1318
-
میز تلفن خاتم کاری اثر محمود صنیع خاتم شیرازی 1328
-
جعبه خاتم کاری شده به امضای استاد صنیع خاتم، هدیه طهماسبی کوه‌سرخی نماینده مردم کاشمر به تاریخ 18/7/1332 به پهلوی دوم
-
جای قلمی تمام خاتم، اثر گلریز خاتمی
-
جعبه خاتم کاری شده حاوی اولین محصول چدنی کارخانه آریامهر دی ماه 1350
-
لوح سپاس با تصویر پهلوی دوم از طرف کانون ناسیونالیسم ایران به تاریخ 26 بهمن 1343