هنر خامه دوزی (خمک دوزی/ خامک دوزی)

محقق : مریم اقباله
کارشناس ارشد موزه پوشاک سلطنتی

?قدیمی ترین واژه برای این هنر "خمک دوزی" است که "سفید دوزی" نیز خوانده می شود.

"خامه" به معنای قلم ، کلک ، ابریشم و نخ کم تاب
می باشد و "خامه دوزی" در لغت نامۀ دهخدا چنین توصیف شده است :
گلدوزی کردن روی پارچه با خامه (ابریشم نتابیده)

?پس "خامه دوزی" یا "خام دوزی" که با نخ ابریشم خام (نتابیده) انجام می شود صرف نظر از شیوۀ تولید بی شباهت به سوزن دوزی بلوچ نیست .

?با این تفاوت که در آن فقط از نخ ابریشم یک رنگ که معمولاً سفید است و گاه آینه های ریز استفاده می گردد ، چرا که در سال های دور ابریشم بدون هیچ گونه پرداختی از قبیل رنگرزی ، پخت و پز یا سفیدکاری به صورت خام استفاده می شد.

?نخ ابریشم رنگ نشده با درخشش خاص خود بر زمینه سفید و مات پارچه ( از جنس ساتن، کتان یا چلوار ) علاوه بر زیبایی سبب افزایش مقاومت فیزیکی پارچه نازک زیرساخت نیز می شود.

?در اصل " خمک دوزی " نامی است که درخشش زیبای الیاف ظریف ابریشم در تار و پود پارچه های زیبای سیستان را به همت دستان پرتوان و ذوق بی کران مردمانش یادآور می شود.

?هنری از خانواده
"سوزن دوزی" که از نقوش خاص و اصیل بومی شکل گرفته و به وسیله ابریشم نتابیده براق به شکل‌های برجسته هندسی و به صورت گل‌های هشت پر، مربع، مثلث و... روی پارچه‌ های مات می‌نشیند.

"خامه دوزی" در تزیین پیش سینه لباس ، جلیقه ، عرق چین ، جانماز ، روتختی ، رومیزی ، سفره ، دستمال ، روپشتی ، روکوسنی و ... استفاده
می شود. تاریخ و قدمت این هنر را می توان با زمان ظهور ابریشم سیستان هم زمان دانست و اوج آن را همچون دیگر هنرها و صنایع دستی سیستان می توان به دوره های اشکانی و ساسانی نسبت داد.
در نوشته های اسلامی ، سیستان مکان تولید بهترین بافت های ابریشمی و پشمی توصیف شده است.
بر اساس گزارش های تاریخی ، سیستان با داشتن باغ‌های فراوان توت یکی از بزرگترین مراکز تولید ابریشم بود، به همین دلیل حدود یک قرن پیش در روستای "چلنگ" زابل کارگاه های تولید پیله و ابریشم وجود داشت. هنر خامه دوزی از نقش های خاص و اصیل بومی شکل می گرفت که به وسیله الیاف ابریشم به صورت برجسته و طرح های هندسی روی پارچه کتان و بیشتر برای تزیین دور یقه و آستین لباس های مردان عالی رتبه استفاده می شد.
تولیدات خامه دوزی سیستان چندین بار نشان مرغوبیت صنایع دستی یونسکو را دریافت کرده اند.
به گفته صنعتگران هنر خامه دوزی : نقوش ستاره ای، هندسی، انواع گره ها،خطوط منحنی، خامه کشی، بته جقه ای، نرگسی، الگوهای مختلف
دم ماهی و تخم خربزه ای از نقوش رایج در این هنر است که
خامه دوزان به سلیقه خود آنها را روی پارچه می‌دوزند. همچنین شهر " ادیمی " در شمال سیستان و بلوچستان به عنوان "شهر ملی خامه دوزی" درفهرست شهرهای ملی صنایع دستی ثبت شده است.
" کیوان خسروانی " هنرمند معمار و طراح برجسته در طراحی و تزئین لباس های رسمی آخرین ملکه ایران از هنر خامه دوزی در کنار سوزن دوزی بلوچ بسیار بهره برده است. لباس ها و تصاویر به نمایش گذاشته شده در موزه پوشاک سلطنتی مجموعه سعدآباد سندی زیبا بر این ادعاست.