تحول در پوشش اندرونی زنان دربار قاجار

پژوهشگر : مریم اقباله
کارشناس ارشد موزه پوشاک سلطنتی

تفاوت لباس‌های سنتی زنان دربار قاجار پیش از ورود سبک اروپایی و پس از آن در بسیاری از منابع به ثبت رسیده است.

بسیاری از نمونه‌ها شامل نقاشی‌های رنگ روغن متعلق به اوایل قرن نوزدهم از زیبارویان جوان دربار، مطرب‌ها و رقصنده‌هاست که لباس‌ها و جواهرات را با جزئیات خیلی دقیق نشان می‌دهد.

بعد از آن پرتره‌هایی واقع‌گرایانه‌تر از رنگ روغن و آب رنگ است و از اواسط قرن نوزدهم هم عکس‌هایی از زنان درباری در دسترس است علاوه بر آن کلکسیون لباس‌های سنتی در موزه‌ها و کلکسیون‌های خانوادگی نیز موجود می باشد.

زنان دربار قاجار و اشراف متمول و طبقات سلطنتی زندگی تفکیک شده‌ای در کاخ‌ها و منازل خود داشتند و هنگام ملاقات با صاحبان خانه‌های دیگر و زیارتخانه‌ها و شرکت در مراسم مذهبی ردا و حجاب به تن می‌کردند.

از دیگر سو در معنای اروپایی تفاوت کمی میان جامه بیرونی و اندرونی وجود داشت. در لباس سنتی جامه اصلی زیرین ، زیر پیراهن گشادی از ابریشم شفاف با آستین‌های بلند و چاک عمیق در جلو بود که با نواری نگین‌دار پیش می‌رفت. این لباس زیر نیم‌ تنه‌ای کوتاه پوشیده می‌شد. شلوار سپید بلندی نیز به عنوان زیر جامه عمل می‌کرد. این‌ پوشش ها برای نخستین بار در نقاشی‌های رنگ روغن رقصنده‌های دربار فتحعلی شاه دیده شد که سینه‌بند مرواریدکاری شده روی بلوزی ضخیم بر تن دارند.

مادر ناصرالدین شاه، شاهزاده‌ای فرانسوی که با یک ایرانی ازدواج کرده بود را به عنوان همنشین و مترجم شفاهی استخدام کرده بود که شاید به خوبی وی را پیرامون جامه های اروپایی مطلع نماید .

"لیدی شیل" در طی یکی از اولین بازدید‌هایش از دربار قجر خواهر ناتنی شاه را ملاقات کرد که با بزرگواری وی را پذیرفت و از او درباره لباس‌های بلند سپید زنان اروپایی که به عنوان لباس شب می‌پوشند پرس‌و‌جو کرد. شاهزاده جوان آنچنان کنجکاو بود که ندیمه‌اش را به همراه تکه‌ای ابریشم با درخواست دوختن یکی از آن لباس‌های شب نزد لیدی شیل فرستاد.

تاثیرگذار‌ترین پیش‌قراولان مد در میان زنان دربار قجر دارای خویشاوندی مستقیم با شاه بودند ، بنابراین در بالا‌ترین جایگاه اجتماعی قرار داشتند. "ملک جهان" مادر ناصرالدین شاه لباس‌های سنتی با زیبایی والایی می‌پوشید و مرغوب‌ترین ابریشم و مخمل را برای نیم تنه و شلوار‌ها انتخاب می‌کرد. شالی از مروارید و الماس سر می‌کرد و تعداد زیادی دستبند و گردن‌بند بر بازو و گردنش می آویخت.

بعد‌ها، دختر ناصرالدین شاه "تاج‌السلطنه" بسیار مد فرانسوی را تحسین کرد و لباس‌های مد روز اروپایی اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم را بر تن می کرد.

لباس دربار در اوایل قرن نوزدهم بر اساس ترکیبی از نیم تنه (ژاکت)‌های تنگ با آستین‌های بلند با شلواری که به شکل زنگوله تا زانو‌ها می‌رسید بود که دوخته شده از پارچه زربفت ابریشمی و مخمل بود. یک روسری ( چارقد) معمولا صورت را در بر می‌گرفت و زیر چانه گره زده می‌شد و بسته به موقعیت پوشنده لباس به مقدار زیادی از جواهرات مزین می‌ گشت. تغییرات در لباس‌های سنتی بصورت تدریجی از اواسط قرن نوزدهم شکل گرفت و شامل شلوارهای کوتاه‌تر و دامن‌هایی در اندازه و ضخامت مختلف بود که روی شلوارهای تنگ یا جوراب‌های نازک پوشیده می‌شد. معرفی جامه اروپایی به زنان دربار تدریجی بود و از اواخر قرن نوزدهم شروع شد که شامل انطباق با سبک سنتی است. برای نمونه کت‌ها با دکمه بسته شدند و خط یقه V شکل داشتند.

لباس‌های بلند با کمر تنگ و دامن‌های زخیم که زیر کت پوشیده می‌شد. شنل‌ها روی کت پوشیده می‌شد و برخی مواقع رداهای طرح اروپایی به جای چادر در لباس‌های بیرون از خانه استفاده می‌گشت.
به تدریج جامه های برگرفته از مدل‌های جدید اروپایی در قرن بیستم رونق گرفت و به عنوان مد روز اروپا به طور عمومی پوشیده شد و البته به نظر می‌رسد هیچ مقاومتی در میان مردان دربار قجر در خصوص این تغییر مدل‌ها وجود نداشته است.