ماکت سد کریت طبس با مقیاس 1:150

موزه آب مجموعه سعدآباد

این سد واقع در 42 کیلومتری جنوب شرقی شهر طبس و 28 کیلومتری شرق روستای کریت، واقع در یکی از دره‌های کوه شتری می‌باشد.

در مورد تاریخ ساخت سد کریت در منابع تاریخی نظرات متفاوتی ذکر شده ولی در هیچ یک از آنها نام سازنده آن ذکر نشده است. از جمله در کتاب نگرشی بر سدهای قدمی ایران و کتاب آب و آبیاری در ایران باستان عمر این سد 400 سال یعنی مربوط به عصر قاجار ذکر شده است. وعده‌ای هم قدمت آن را 700 سال یعنی دوره ایلخانیان می‌دانند.

شکل و ساختار سد نشان میدهد که این سازه در دوره و زمان خاص ساخته نشده، بلکه در دوره‌های مختلف بازسازی شده است. این سد در تاریخ 28/12/1379 هجری شمسی به شماره 3523 در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

بند کریت که از نوع قوسی بوده بر روی دیواره‌ای از آهکهای دولومیتی دوره پاتریس (اوایل دوران دوم) دریک دره کاملا V شکل ساخته شده است. مصالح اصلی بکار رفته در بنای سد، سنگ، آجر و ملات ساروج است.

طول تاج این سد 50 متر، عرض تاج 1/2 تا 1/25 متر، عرض سد در پایین حدود 15 متر و ارتفاع تاج از کف رود خانه 54 متر می باشد.

لازم به ذکر است که مخزن سد در حال حاضر از روسوبات پر شده بطوری که ارتفاع روسوبات در پشت سد تا تا متری تاج می‌رسد. جنس این رسوبات در لایه‌های فوقانی شن و ماسه نسبتا درشت و لایه‌های پایین‌تر مواد ریز دانه است. رسوبات مجاور سد جهت ساخت سد تخلیه شده است.

در مورد سد کریت مطلبی که بسیار حائز اهمیت است قوسی بودن آن است که شاید بتوان گفت از اولین سدهای قوسی جهان است. همچنین با توجه به قدمت سد که عمری بیش از 700 سال دارد، ارتفاع سد نیز بقول پروفسور هانری گوبلو دانشمند فرانسوی، رکورد فوق‌العاده می‌باشد.

اقلیم حوضه کریت به لحاظ تقسیم بندی اقلیمی، نیمه خشک تا خشک تعیین شده است. با توجه به قرار گرفتن حوضه کریت در ارتفاعات بلند شتری و ایجاد اقلیم کوچک منطقه‌ای توسط این رشته کوه و کویر اطراف آن، شرایط آب‌‌وهوای حوضه مشابهت با حوضه شمال خراسان پیدا نموده است.

رودخانه کریت از کوه‌های جمال و سرند از سلسله ارتفاعات شتری می‌گیرد و یکی از شاخه‌های کویر لوت بوده که در حال تخلیه می‌باشد.

تنها روستای حقابه‌بر از سد کریت، روستای کریت می‌باشد. روستای کریت در فاصله 16 کیلومتری شهر طبس واقع است. فعالیت کشاورزی منطقه کریت شامل سه بخش زراعت، باغداری و دامداری می‌باشد. گندم، جو، پنبه، جالیز، سبزیجات، خیار، نخل و مرکبات عمده محصولات این روستا می‌باشد.

سد تاریخی کریت به عنوان عالی مهندسی ارزش که حاصل کارگروهی بسیار هماهنگی بوده است. همچنین به دلیل ساخت سد به صورت قوسی که با توجه به ارتفاع زیاد و ضخامت کم در حال حاضر نیز مقاوم است از شاهکارهای مهندسی و سد سازی به شمار می‌رود. این سد در زلزله 1357 هجری شمسی در طبس که با شدت 7.8 ریشتر صورت گرفته بدون خسارت و آسیبی تحمل کرده است، ولی به علت قدمت و گذر زمان، مرمت غیر اصولی و تغیرات اقلیمی و جوی این سد تاریخی و با ارزش دچار آسیب‌های شده است. از جمله این آسیبها می‌توان ساخت و افزایش ارتفاع سد با مصالح جدید و ناهمگون، آب شستگی و از بین رفتن قسمت‌های از بدنه به دلیل فرسایش و پر شدن مخزن از رسوبات تا ارتفاع 52 متری اشاره نمود که البته این آسیب‌ها به استراکچر و ساختار بنا لطمه وارد نکرده و می‌توان گفت که این سد سالم و پابرجاست.