معرفی اثر "سماع (رقص درویشان) "
پژوهشگر:اعظم دادپاس وزینب گودرزی کارشناس موزه استاد بهزاد
عکاس:جوادنجف علیزاده

در گالری سوم موزه استاد بهزاد اثری ناتمام به نام رقص درویشان (سماع) درابعاد 50 ×7/69 سانتیمتر با تکنیک گواش بر روی مقوا وجود دارد که در ابتدا لازم است توضیح مختصری در خصوص نام اثر داده شود :
سماع در لغت نامه ها به " وجد و سرور و پایکوبی صوفی" و یا "از به حرکت درآمدن گروه شیفتگان تحت تاثیر آوای دف ونی وتنبورو شعرهای آهنگین" معنی شده است.
سماع که نوعی رقص مذهبی برای خداوند است ، ریشه در تاریخ اساطیر دارد و از آنجایی که یک سالک باید درهر حرکت خود به یاد خدا باشد به همین دلیل استاد حسین بهزاد صحنه ای را به تصویر کشیده که درآن تعداد نه درویش رقص کنان با ندای دف و نی و تنبک در حال سماع ،از خود بیخود شده اند ودرحال گذر از شهری به شهر دیگر هستند.
حال این سوال پیش می آید چرا استاد ،نه درویش را تصویر نموده است .از دیدگاه علم ابجد که علمی است برای ارزش گذاری ومرتب کردن حروف عربی و درعین حال کاربردهای زیادی در علوم غریبه ،نجوم وعرفان داشته است ، حروف، معادل ِ عددی دارند و اعداد هر کدام دارای معانی هستند بطور مثال عدد ابجد کلمه "انسان" (الف=1 ) (ن=50) (س=60 ) (الف=1 ) (ن=50) مساویست با 162 که جمع ارقامش (2+6+1) می شود 9 . از طرفی عدد ابجد کلمه" سماع" مساوی است با 171 که جمع این سه عدد (9=1+7+1 ) نیز عدد 9 می شود که در اعجاز عددی این عدد بر تمام اعداد و ارقام سیطره دارد سلطان ، کل ، کامل و بلوغ اعداد است.

شاید به همین دلیل است استاد بهزاد 9 درویش را در راه قرب به خداوند در حال سماع نشان داده است چرا که در راه بلوغ وکمال می باشند . از این نه نفر دو نفر آنان بعنوان راهبر و حافظ گروه و هفت نفر دیگر از خود بی خود بوده وسماع کنان در حال طی طریق می باشند .

این مردان به ترتیب از سمت راست به چپ تصویر دارای پوششها وحرکات متفاوتی می باشند:
-مرد جوانی که در جلوی صف به عنوان راهنمای گروه با چشمانی باز ترسیم شده ،در حال نی زدن می باشد. او با پیراهنی گشاد به رنگ آبی که شالی سفید رنگ بر روی آن بسته شده و شلوار آجری تیره با ساق پوشی آبی ترسیم شده. این مرد پاپوشی به رنگ صورتی چرک به پا دارد و کلاهی قهوه ای با لبه های پشمی تیره بر سر دارد. سر و صورت این مرد به طور کامل کار شده در حالیکه قلمگیری ها و کامل نمودن خطوط مربوط به لباس وی ناتمام باقی مانده است.
-نفر دوم پیر مردیست با پیراهنی گشاد به رنگ بنفش که شالی سفید بر روی آن بسته وشلواری کرم رنگ پوشیده است. وی نعلینی لیمویی به پا و کلاهی سفید بر سر دارد و با چشمی بسته ،دو دست خود را در حال بشکن زدن به بالا برده است . قلمگیری های مرتبط با این شخص کاملا انجام شده است.

-نفر سوم مرد میانسالیست با پیراهنی سبز که قسمت هایی از آن قلمگیری شده و در زیر آن بلوزی آبی رنگ پوشیده و در حال دف زدن می باشد. صورت و لباس ها یش کامل کار شده و قسمت ناتمامی در طراحی این شخص دیده نمی شود.
-نفر چهارم مردی است با پیراهنی آبی که جلیقه قهوه ای طرح دار به تن دارد . نعلینی به رنگ سفید به پا دارد که فقط رنگ گذاری شده و قلمگیری نشده است . اوکلاه آبی رنگ منقوش به سر دارد و در حال زدن تنبک نگاهش به سمت گروه است ،گویا مراقب اوضاع و احوال آنان می باشد. صورت و لباس های این مرد کامل کار شده است.

-نفر پنجم مرد جوانیست که پیراهنی دو لایه به رنگ سفید و نارنجی به تن دارد. وی در زیر این پیراهن لباسی پوشیده که قسمت بالایش کرم رنگ و پایین آن به رنگ آبی می باشد وشالی سفید به دور کمر بسته است. برسر او کلاهی لیمویی رنگ که به روی آن شالی آبی بسته شده ، دیده می شود. او نعلینی به رنگ قهوه ای به پا دارد و درحالیکه دستانش را به سمت بالا برده و سرش به سمت پایین است با چشمانی بسته در حال سماع است. بجز قلمگیری دور یقه سایر قسمت های مرتبط با این شخص کامل شده است .

-نفر ششم مرد میانسالی است که پیراهن آبی منقوش با زیر پیراهنی سفیدی به تن دارد و شال سفید طرحداری به کمربسته و دستاری با همان طرح شالش به سر پیچیده است و نعلینی قهوه ای به پا دارد . در طراحی این شخص قسمتهای مختلف فقط رنگ گذاری شده و فاقد قلمگیریست. او با چشمانی بسته در حال سماع است.

-نفر هفتم مردی است که پیراهن نارنجی به تن دارد و ردای قهوه ای رنگش از بازو به سمت چپ آویزان وتا روی زمین ادامه دارد. دستان این مرد به سمت بالا ست و در حال سماع می باشد. او کفشی قهوای رنگ به پا دارد که بارنگ گذاری مشخص شده در طراحی این شخص فقط قسمت پاپوش وبخشی ازیقه قلمگیری نشده است.
-نفر هشتم جوانی است که پیراهن دو لایه جیب دار با آستین کوتاه به رنگ صورتی با لایه داخلی سفید به تن دارد. در زیر پیراهن او بلوز وشلواری سبز رنگ دیده می شود و شال سفید ی که بر کمربسته است و در حال سماع است. صورت ولباسهای جوان قلمگیری نشده است. 

-نفر نهم مردیست که پیراهنی بلند به رنگ قهوه ایبه تن دارد که نیم تنه این لباس با طرح پرنده طراحی شده. او شال سفید رنگی را به دور کمر بسته و دستاری به رنگ لیمویی از روی دستانش آویزان است. کلاه آبی رنگ با حاشیه ای سفید بر سر و نعلینی قهوه ای به پا دارد .کلیه قلمگیری های مربوط به طراحی این شخص بجز کفش و شالی انجام شده است . او دستانش را به پهلو باز نموده و در حال سماع می باشد.

این نه نفر از راهی خاکی عبور می کنند که در کنار آنها تپه وتل خاک هایی به رنگ کرم و قهوه ای دیده می شود. در پس زمینه و دور دست ، نمایی ازیک آبادی یا شهر با زمینه ای سبز رنگ و آسمان آبی ترسیم شده است . این اثر ناتمام ،نمونه بسیار جالبی از ترسیم یک تابلو و خلق یک اثر است وبررسی آن ، همانند آموختن دریک کلاس درس می باشد که نکات مختلفی رادر خصوص شیوه کاری و طرز فکر استاد حسین بهزاد در نگارگری بیان می کند.

از طرفی با اینکه این اثر ناتمام است ولی در وحله اول خیلی از بینندگان متوجه ناتمام بودن اثر نمی شوند و پس از مقداری دقت وتامل ، مطلب را درک می کنند چرا که به دلیل استفاده بجا از رنگ و کامل نمودن بخشهایی از طراحی، چشم بیننده فریب خورده و در اولین دیدار، جذب پیغام موضوع اثر شده و تابلو را علی رغم ناتمامی ،کامل می بینید.

منابع:
1- لغت نامه دهخدا
2- شفایی ، عذرا / مقاله لب الالباب (راز حروف)/