تفنگ های سرپُر چاشنی دار با تزئین سر اژدها

مشخصات

-       تعداد: 2 قبضه

-       جنس: فلز (آهن و فولاد)، چوب و تزئیناتی از عاج و استخوان

-       اندازه:

طول کامل سلاح بزرگ تر 54 سانتی متر

طول کامل سلاح کوچک تر 48 سانتی متر

-       محل نمایش: ویترین یکی از سالن های طبقه زیرین موزه سلاح های دربار

-       پژوهشگر: اعظم رضایی انزهائی

-       کارشناس اسلحه: علیرضا قربانی

-       عکس: جواد نجفعلی زاده

معرفی آثار

آثار مورد نظر در این متن سلاح های سرپُری می باشند که در ویترین های بخش زیرزمین موزه سلاح های دربار به نمایش گذاشته شده اند. این سلاح ها 6 قبضه تپانچه سرپُر (از مجموعه آثار متعلق به اموال موزه مردم شناسی سابق) می باشند، که 5 عدد از آنها متعلق به گروه تفنگ های سرپُر چاشنی دار (Percussion cap) و یک عدد متعلق به گروه چخماقی (Flintlock) است. آنچه که دراینجا بیشتر مدنظر می باشد، دو قبضه سلاحی است که در گروه تپانچه های سرپُر چاشنی دار جای داشته و قبضه آنها با سر اژدها مزین گردیده است. کارشناسان اسلحه این نوع تپانچه با تزئین سر اژدها را متعلق به منطقه خاورمیانه/Middle east (منطقه‌ای جغرافیایی واقع شده در غرب آسیا شامل کشورهای اردن، اسرائیل، امارات متحده عربی، ایران، بحرین، ترکیه، فلسطین، سوریه، عراق، عربستان سعودی، عمان، قطر، کویت، لبنان، مصر، یمن و ...) می دانند. باید افزود که درمیان تپانچه های سرپر ساخته شده در این محدوده جغرافیایی همچنین می توان تزئیناتی دیگری نظیر سرانسان، حیوانات واقعی و اسطوره ای و ...  در قبضه سلاح مشاهده نمود.

در یک تعریف کلی آمده درمیان مفاهیم مرتبط با اسلحه، کلمه سرپُر به گونه‌ای سلاح گرم قدیمی اطلاق می شود که در آن خرج انفجاری (باروت) و گلوله یا ساچمه ‌ها از سر یا دهانه لوله سلاح وارد می‌شود، که می توان آن را در اشکال تفنگ، تپانچه و ... به آسانی پیدا نمود. تفنگ های سرپر یکی از قدیمی ‌ترین انواع تفنگ ‌هایی است که قدمت ساخت و استفاده از آنها به قرن ۱۷ میلادی می رسند. این نوع تفنگ تنها قادر به یک بار شلیک بوده و برای استفاده دوباره، تیرانداز می بایست فرایند پُرکردن آن را در هربار شلیک تکرار نماید. از نظر کارشناسان سلاح در یک دسته بندی کلی می توان این نوع تفنگ های سرپُر را براساس سیستم احتراقی تعبیه شده در آنها به گروه های زیر تقسیم نمود:

1-    فتیله ای/ Matchlock: ایجاد احتراق از طریق تماس فیتله روشن با حفره حاوی باروت در اثر کشیدن اهرم

2-    چخماقی/ Flintlock: ایجاد احتراق به وسیله اصطکاک حاصل میان سنگ چخماق تعبیه شده در داخل چکش (Hammer) و فریزن (Frizen) و درنتیجه ایجاد جرقه و ریزش آن در حفره حاوی باروت در اثر کشیدن ماشه

3-    چرخشی/ Wheel lock: ایجاد احتراق به وسیله اصطکاک حاصل میان سنگ چخماق داخل چکش (Hammer) با چرخ درحال دوران (wheel) و درنتیجه انتقال جرقه های حاصله به داخل حفره باروت در اثر کشیدن ماشه

4-    چاشنی/ Percussion cap: ایجاد احتراق از طریق انتقال شعله حاصل از انفجار چاشنی به وسیله ضربه وارده توسط چکش

معمولا سلاح های سرپُر کاملا دست ساز بوده و بسته به نوع سلیقه سازنده به روش های ساخت متفاوت و با اجزای مختلف تولید می گردید. استادکار سازنده سلاح از مواد مختلفی نظیر فلز، چوب، عاج، استخوان و ... به همراه نقوش تزئینی متنوع برای هرچه دلپزیرتر شدن زیبایی آن استفاده می نمود، که این امر به نوبه خود سبب ایجاد تنوع بسیار در آنها گردید. تپانچه های موردنظر در اینجا، با بکارگیری تزئینی به شکل سر اژدها با دهانی باز (در قبضه سلاح)، نقوش هندسی و گیاهی بر روی بخش هایی از بدنه سبب گردیده تا به آسانی از سایر تپانچه های موجود در آثار این موزه متمایز شوند. براساس اسناد موجود، دوره زمانی استفاده از این گونه سلاح های سرپُر بسیار کوتاه (درحدود یک قرن) بیان گردیده، و با آمدن مدل های جدیدتر به خودی خود از دور خارج و به دست مجموعه داران سپرده شد. بنابراین می توان تاریخ مصرف این گروه از تپانچه ها را از اواخر قرن 18 میلادی به مدت تقریبی یک قرن درنظر گرفت. علاوه بر مشخصات مشترک میان این نوع تپانچه با سایر سلاح های قرارگرفته در این رده، سر اژدهای به کاررفته در قبضه آن سبب تمایز آن با دیگر تپانچه های موجود از نوع خود می گردد. نماد اژدها معمولا یکی از معروف ترین اشکال اسطوره ای در فرهنگ ‌های مختلف جهان است که دامنه وسیعی از مفاهیم ویرانگری تا آبادانی را با خود به همراه دارد. در فرهنگ های شرقی و جنوب شرقی آسیا آن را در شکل حیوانی به عنوان نماد فراانسانی با جایگاهی مقدس، دارای خرد و دانش اما در فرهنگ غربی در جایگاه  نمادینی از پلیدی و درنده خویی دسته بندی می کنند. در فرهنگ ایران زمین معمولا نماد اژدها به عنوان نشانی از قدرت های ماورایی و در فرم ماری بزرگ با دهانی فراخ وگشاد به تصویر می کشند. در مجموع نماد اژدها جای گرفته در هر مفهوم و اندیشه ای بخش اصلی تزئین اسلحه مورد تاکید ما بوده که به طور یقین اعتقادات و باورهایی را برای سازنده و استفاده کننده آن درخود پنهان نموده است.

روش شلیک در سیستم سلاح های سرپُر چاشنی دار

در سلاح های سرپر با سیستم چاشنی، بعداز پُر کردن لوله با باروت سیاه و گلوله سربی (از طریق سر لوله) چاشنی ای برروی زائده توخالی ای به نام پستانک (Nipple) که به داخل لوله سلاح راه دارد، قرارمی گیرد. بعداز وارد شدن ضربه توسط چکش که به واسطه کشیده شدن ماشه ایجاد می شود، شعله حاصل از انفجار فولمینات جیوه (Mercury fulminate) که در داخل چاشنی موجود است به داخل لوله منتقل شده و باعث احتراق باروت سیاه می گردد، که این روند به نوبه خود سبب رانده شدن گلوله به سمت خارج از لوله می شود. لازم به یادآوری است که در هربار شلیک این مراحل باید مجددا توسط تیرانداز تکرار شود. دو تپانچه مورد بحث این متن از نوع تپانچه های بدون خان بوده که بیشتر برای تیراندازی در مسافت های کوتاه استفاده می گردید. معمولا جنس لوله و فنرها از فولاد، بدنه چوبی، قسمت های کوچک نظیر ماشه، حافظ ماشه، سیستم احتراق و ... از جنس آهن به همراه تزئیناتی از طلا، نقره، برنج، عاج، استخوان و ... با نقوش حکاکی شده طلاکاری، نقره کاری و خطوط ... انتخاب می گردیدند.

در انتها باید گفت که تیرانداز برای طولانی کردن عمر این سلاح و برای جلوگیری از زنگ زدگی معمولا بعداز هر نوبت استفاده می بایست تمام بخش های فلزی آن را تمیز و روغن کاری می نمود، این روش همچنین برای دوام عمر بخش های چوبی تپانچه نیز کاربرد داشت. هر فرد ماهر می دانست که لزوم داشتن باروتی مناسب و نگهداری آن را در مکانی خشک و نسبتا گرم یکی از اولین شرایط مورد نیاز یک تیراندازی قابل قبول است.