چهره نگاری و نقاشی از صورت افراد در هنر نگارگری ایران سابقه  زیادی ندارد و این کتابخانه های سلطنتی بودند که نقش موثری در انتقال سنت نقاشی از چهره  اشخاص مهم دوره های مختلف تاریخی داشتند زیرا انها به چارچوب های خاصی در تعریف چهره نگاری پای بند بودند و از اصول حاکم در چهره پردازی  پیروی می کردند عاملی که نسلها به تمام هنرمندان ایرانی منتقل شده است  یکی از این  قواعد چهره نگاری از اشخاص مهم تاریخی است که از دوره سلجوقی تا دوره قاجار شبیه سازی میشد.

البته بهترین نمونه نقاشی از چهره رجال و درباریان را  میتوان در نمونه قطعات مرقعات هندو ایرانی مشاهده کرد که درآنها تصویر چهره واقعی شاهان و درباریان  قابل تشخیص هستند تا جاییکه حتی نوع پوشش و زیور آلات و وسایل و تجهیزات رزم انها را هم می توان مورد بررسی قرار داد به هرحال سنت تصویر سازی یا شبیه سازی زمان طولانی را پیمود تا برخلاف آموزه های دینی سعی در شبیه سازی چهره های بزرگان نسخه های خطی و نقاشی های دیواری داشته باشد.

برخی از نقاشان مشهور ایرانی مانند کمال الدین بهزاد- رضا عباسی – معین مصور از عموم  صورت سازی کردند که ارزش بسیاری بلحاظ شناسایی این افراد دارد.

در این میان رضا عباسی با نو آوری در طراحی و انتخاب موضوع جدید باعث تحولی عمیق در هنر چهره نگاری ایران گردید او با اینکه نسبت به سنت بهزاد پای بند بود اما بازنمایی جهان واقع برای او ارزش بیشتری داشت پیکره های نقاشی شده او ابتدا بیانگر زیبایی آرمانی و مورد علاقه دربار صفوی بود اما در آثار متاخر او بیشتر پیکره ها بصورت تکی و از مردمان عامه تصویر شد.

اهمیت آثار رضا عباسی زمانی بیشتر میشود که او با خط خود نام افراد یا سفارش دهندگان اثررا درحاشیه قطعات می نوشته است و کمتر اثری از او در دست است که  شباهت  اشخاص در آن یکسان باشد و بیشتر صورتها با هم متفاوت بوده و دقیقاً بیانگر این موضوع است که افراد در نقاشی های او متعلق به شخصیتهای مختلف و گوناگون هستند آنچه دراین گفتار مورد توجه است.

 شناسایی ابهام آمیز صورت میرعماد الحسنی خوشنویس مشهور دوره صفوی است که تا زمانی که به سندیت قطعی نرسیم نمی توانیم آن را اثبات کنیم اما  با توجه به مطالب یکی از نویسندگان مشهور تاریخ هنر نقاشی ایران یعنی شیلا کنبی در کتاب  رضا عباسی اصلاح گر سرکش و همچنین کتاب میرعماد نوشته دکتر یعقوب آژند به موردی برمی خوریم که البته اثبات ان نیاز به تحقیق بیشتری دارد .

در کتاب  میرعماد نوشته دکتر آژند آمده است در سال های 1005 تا 1007 ه.ق درست زمانی که هنوز میرعماد به دربار صفوی راه نیافته بود همچنان دوستی و قرابت نزدیکی بین رضا عباسی نقاش و میرعماد خطاط در قزوین برقرار بوده است و مطابق با گفته تذکره های تاریخ هنر از شاگردان مطرح ملا محمد حسین تبریزی در قزوین میرعماد و علیرضا تبریزی است که با رضا عباسی هم دوستی نزدیکی داشته اند و احتمالا با دعوت رضا عباسی در اصفهان بود که میرعماد با نگارش عریضه ایی به دربار صفوی راه میابد. البته صحت این ادعا را می توان در آثار مشترکی که بین رضا عباسی و میرعماد تهیه شده است دید. مانند نسخه خطی مخزن الاسرار حیدر خوارزمی با زبان ترکی و بخط میرعماد و نقاشی های رضا عباسی که در موزه کاخ توپکاپی سرای استانبول نگهداری میشود و در تاریخ 1023 به اتمام رسیده است.

  بنا به نظر نویسنده مقاله ( رضا عباسی و نقاشی اصفهان ) به قلم ابوالعلا سود آور در صفحه اخر این کتاب دو امضای میرعماد و رضا عباسی مشاهده میشود و رضا عباسی درویشی را ترسیم کره است که احتمالاً مربی او ( غیاث سمنانی ) است او در این اثر گلی را به جوانی تعارف می کند که شاید تصویر خود رضا عباسی باشدبنا به گفته نویسنده مقاله رضا عباسی و نقاشی اصفهان یعنی دکتر سود آور : این نسخه خطی در سال 1023 یک سال پیش از قتل میرعماد تصویر سازی شده است زمانی که نظر منفی شاه به میر اوج گرفته بود این اثر در تاریخی تهیه شده است که رقبای میر و احیاناً رضا عباسی  حضور قاطعی داشتند رضا و میر با ذهنیت صوفیانه در یک سو و از طرف دیگر هنرمندان معمولی دربار صفوی تا جایی که طبق شایعات شاه عباس , علیرضا عباسی را تشویق می کند که علی رغم استادی بی رقیب میرعماد مسئولیت نسخه ایی بخط نستعلیق را به عهده بگیرد و شاید شاه به علت شهرت روز افزون میر و رضا بود که گروهی را ترغیب کرد تا نسخه ایی بهتر از ان را تهیه کنند پس نسخه ایی ایجاد شد که شاهکار بود اما هنرمندان دربار علی رغم عالی بودن آن نتوانستن با  زیبایی طرح ها و اجرای سرشار از مهارت رضا و میرعماد رقابت کنند همچنین  در نمونه دوم هم بنام شاهنامه قصر ویندسور , میرعماد و رضا عباسی در تهیه ان مشارکت داشتند و در انتهای صفحه تصویری منسوب به افضل شاگرد رضاعباسی دیده میشود و کاتب آن را میرعماد نوشته اند اما مهمترین  موضوع  این گفتار درباره رضا عباسی و میرعماد دو اثر تامل برانگیز ی است  در خلال سالهای 1003 تا 105 کارشده که شاید بتوان ان را منسوب به چهره واقعی میرعماد به قلم رضا عباسی دانست و یا اینکه شعری که بخط میرعماد دیده میشود مربوط به رضا عباسی باشد که میرعماد ان را نوشته است.

درسالهای مذکور میرعماد قطعه خطی با متن زیر نوشته بود که این اثر بعدها در مرقع خطی مشهور به سنت پترزبورگ دیده شد:

نزدیک به مردنم زشوقت بگذار زدور یک نظاره   پیش سم توسنت نهم سر هرجا بسرم رسی سواره  میرعماد الحسنی

 و در همان سالیان هم اثری با قلم رضا عباسی بصورت چهره جوانی ایستاده در حالیکه صفحه  شعری در دست دارد نقاشی شده است که عیناً همان شعر میرعماد را برآن نوشته است .

این تصویر بلحاظ اینکه در هیچ کدام از چهره نگاری های رضا عباسی تکرار نشده است و فقط در یک مورد آن هم چهره جوانی که لباسی با یقه خز پوشیده و در کنار مرد دیگری است نقاشی شده است این دو اثر سیاه قلم کاری از رضا عباسی در کتاب رضا عباسی اصلاح گر سرکش بقلم شیلا کنبی چاپ شده است و به جهت شعری که بر صفحه تصویر اول نوشته شده است و انتساب ان به قطعه خطی میرعماد جالب توجه میباشد و پرسشی را طرح می کند که آیا همان طور که در کتاب مخزن الاسرار حیدر خوارزمی تصویر استاد و مربی رضا عباسی و خود رضا در ان نقش شده است و در تصویر دیگری بقلم معین مصور که صورت استاد خود رضا عباسی را شبیه سازی کرده است در کنار دیگر تصاویر چهره نگاری از شاه عباس ,آیا می توان این اثر را چهره واقعی میرعماد در دوره جوانی قلمداد کرد ؟و یا اینکه بر حسب ( مشقه رضا ) بر صفحه شعر دردست نگاره آیا می توان حدس زد که شعر از رضا عباسی بوده و این تصویر رضا است و شعر توسط میرعماد نوشته شده است ؟ به هر حال در گذشته از دوره تیموری تا دوره قاجار چهره بسیاری از هنرمندان مطرح مانند کمال الدین بهزاد – رضا عباسی – کمال الملک نقاشی شده است و اینکه چرا هیچ گونه تصویری از کاتبان مشهور ان زمان مانند میرعماد یا حتی علیرضا عباسی در کنار دیگر کاتبان مشهوری همچون سلطان علی مشهدی – میرعلی هروی نقاشی نشده است نیاز به تحقیق بیشتری دارد و چنانچه مدرک کافی برای انتساب این چهره شبیه سازی به میرعماد و به قلم  رضا عباسی بدست آورده شود میتوان این اثر سیاه قلم را  یکی از جالب توجه ترین آثار رضا عباسی قلمداد کرد.

منابع : رضا عباسی اصلاح گر سرکش – شیلا کنبی – ترجمه دکتر آژند

کتاب میرعماد – دکتر آژند

مقاله معرفی سه اثر منتشر نشده از رضا عباسی نقاش هنرمند دبار شاه عباس صفوی بزرگ / دکتر خواجه عبدالرشید / هنر و مردم /ش149

مقاله رضا عباسی و نقاشی اصفهان / ابوالعلا  سود آور .

قطعه خط میرعماد الحسنی / کتاب منتخب آثار خوشنویسی سنت پترزبورگ

مریم فدایی/ مسئول موزه میرعماد – تیر 97