مولانا مالک، معلم شاهزاد‌ه صفوی، ابوالفتح سلطان ابراهیم میرزا حامی جدی هنر در خاندان صفوی بود. ابراهیم میرزا موردعلاقه شاه طهماسب بود و در ۱۵۵۶م دختر شاه یعنی گوهر سلطان را به عقد او درآوردند و به حکومت مشهد که محل سکنی و مدفن پدرش بود گماردند. او با خود مولانا مالک را به‌عنوان معلم نقاشی و سرپرست کتابخانه‌اش به‌مشهد برد. ولی پس از سه یا چهار سال مولانا مالک توسط شاه تهماسب برای نوشتن خط بر روی عمارت جدید سلطنتی به قزوین فراخوانده شد.در این زمان مشغول نوشتن نسخه خطی هفت اورنگ جامی شد که خود یکی از مشهورترین نسخه‌های خطی گردید و اکنون در نگارخانه هنر فریر در واشنگتن است. اتمام این کتاب با بیست و هشت مینیاتوری که دارد نه سال طول کشید و کار خطاطی آن توسط جانشینانش مثل محب‌علی مسئول کتابخانه و رستم‌علی(که قبلا برای بهرام میرزا کار می‌کرد) عیشی از هرات و از همه مشهورتر شاه محمود نیشابوری پایان پذیرفت. مالک تا آخرعمر در قزوین و در ملازمت شاه صفوی بود. در آن شهر درگذشت و در همان جا به خاک سپرده شد.مالک هنرمندی مهربان و پرهیزکار بود؛ افزون بر استادی تام در خوشنویسی، شعر می‌گفت و در معما و موسیقی نیز سررشته داشت. وقت زیادی را صرف مطالعه می‌کرد و به اغلب علوم متداول زمان مسلط بود و علوم عقلی را نزد جمال الدین محمود شیرازی فرا گرفت. صادقی کتابدار درباره او می‌نویسد: «مولانا (مالک) به شدت مسلمان، خلیق و مهربان بود. اقسام خط را و به خصوص نستعلیق را خوب می‌نوشت و استاد خوشنویس زمان خود بود و تا حدی هم فاضل بود و طبع شعر ملایمی هم داشت...»در ابتدا نزد پدرش «شهره امیر» تعلیم خط ثلث و نسخ گرفت. بعدها به فراگرفتن نستعلیق پرداخت . مالک هنگامی که رستم علی و حافظ بابا جان به قزوین رفتند از ایشان تعلیم خط نستعلیق گرفت. مالک دیلمی را از جمله شاگردان میرعلی هروی ذکر کرده‌اند یا حداقل از خطوط او بسیار مشق کرده بود.از شاگردان وی نام محمد حسین تبریزی، شاه محمد مشهدی )جمال‌الدین محمد مشهدی( عیشی و قطب‌الدین یزدی را ذکر کرده‌اند و سلطان ابراهیم میرزا صفوی و میر صدر الدین محمد نیز از شاگردان او گفته می‌شوند میرعماد بزرگترین نستعلیق نویس اعصار، مدتی خط نستعلیق را از مولانا مالک دیلمی تعلیم گرفته‌است.
از آثار وی بسیار برجای مانده‌است که در موزه‌ها و مجموعه‌های شخصی نگهداری میشود و دکتر بیانی این‌ها را ذکر کرده‌است. یک مرقع ممتاز در استانبول، که به امر امیر حسین بیگ و به سرپرستی مالک دیلمی جمع آوری و تنظیم و تزئین شده و مالک خود بر آن مرقع دیباچه ومقدمه‌ای در ذکر ترجمه احوال خوشنویسان و نقاشان و مذهبٌان و دیگر هنرمندان انشاء کرده‌است و به قلم نستعلیق دو دانگ عالی کتابت نموده‌است. یک نسخه رساله «حسن و دل» فتاحی نیشابوری، به قلم کتابت جلی خوش، با رقم: ...سوده مالک، فی سنه ۹۵۴»؛ یک نسخه مناجات حضرت امیر؛ به قلم سه دانگ و دو دانگ و نیم دو دانگ خوش، با رقم: مشقٌه ...مالک الدیلمی ... بدارالسلطنه تبریز، فی سنه ۹۵۵»؛ قطعه‌ای از مرقع مذکور که غزلی از خود اوست، با رقم: «مشقه ناظمه، غفرذنوبه»؛ یک قطعه به قلم سه دانگ و کتابت خوش، که رقم آن به قلم رقاع کتابت عالی چنین نوشته شده: «نمقه...مالک دیلمی...سنه تسع و ستیٌن و تسعمائه».
از شاگردان وی، نام محمد حسین تبریزی و شاه محمد مشهدی و عیشی و قطب الدین یزدی را ذکر کرده اند.یک مرقع ممتاز در کتابخانه ی خزینه ی اوقاف استانبول موجود است که با بهترین خطوط خوشنویسان و تصویر مصورّان و تذهیب مذهبان قرن نهم و دهم آرایش یافته است.این مرقع در ایام سلطنت شاه طهماسب اول به امیر حسین بیک، که از رجال دربار سلطان مذکور است، به دستور و سرپرستی مالک دیلمی جمع آوری و تنظیم و تزیین و تجلید شده است و مالک خود بر آن مرقع دیباچه و مقدمه ای، در ذکر ترجمه ی احوال خوشنویسان و نقاشان و مذهبان و دیگر هنرمندان انشاء کرده و به خط خود نوشته است، که از حیث مطالب تاریخی و فنی هنری، با ارزش و نمونه ای از بهترین خطوط شخص مالک و انشاء اوست. این مرقع از صورت اصلی بیرون آمده متفرق شده است و تنها بخش پریشانی از آن در دست است.
از آثار خطوط مالک جز مقدمه ی مشروح مرقعی که به قلم نستعلیق دو دانگ عالی است، 16 قطعه از بهترین مشق های وی در این مرقع جای گرفته که به قلم های از پنج دانگ تا غبار عالی است. به علاوه در همین مرقع رساله ای به خط وی در چهل و یک باب موجود است. که آن را به طریق چهارچهار، به قلم نیم دو دانگ عالی، نگاشته است و چنین تمام می شود:خدم بکتا بتها باشاره الامیر الکبیر، مقرب الحضره العلیه العالیه، صاحب الکمال والجود و الاقبال، نظاماً للدوله و الحشمه و الرفعه و الجلال، حسین بیک مدالله ظلال حکومته و افضاله، فی شهور سنه 967 و انالبعد مالک الدیلمی غفرله.و نیز قطعه ای از همان مرقع به خط مالک دیده می شود که غزلی از خود اوست:
بر سر کویت منم با چشم گریان آمده دیده صد جور از پی یک لحظه دیدار آمده
تو ز بی رحمی نداده بار در بزم خودم من ز بس بی طاقتی، هر روز صد بار آمده
امتحان بس، رحم کن جانا، که از کویت بسی رفته ام نومید و با امید بسیار آمده
مالک از آئینه ی روی تو می گوید سخن طوطی طبعش از آن رو نغز گفتار آمده
دیگر از آثار وی، یک نسخه مناجات حضرت امیر ون یک نسخه مفردات نستعلیق است، به قلم سه دانگ و دو دانگ و نیم دانگ خوش، در کتابخانه ی استانبول مشقه العبد المذنب الراجی الی رحمه ربه الغنی، مالک الدیلمی غفر ذنوبه و ستر عیوبه بدار السلطنه تبریز، فی سنه 955.یک نسخه رساله ی باب حادی عشر، به قلم کتابت خوش که چنین تمام می شود: تشرف به تحریر هذه النسخه الشریفه و استسعد بمطالعتها العبد الفقیر الی عفوه سبحانه مالک الدیلمی، ختم الله بالحسنی، فی شهور سنه 956 من الهجره» در کتابخانه ی مرحوم حاج سید نصرالله تقوی.رساله حسن و دل، فتاحی نیشابوری، به قلم کتابت جلی خوش، که چنین تمام می شود: « مخترع منظوم و منثور، اقل العباد، فتاحی نیشابوری، والحمدلله وحده. سوده مالک، فی سنه 954» در کتابخانه ی عمومی، لنین گراد.یک قطعه، به قلم سه دانگ و کتابت خوش، که رقم آن به قلم رقاع کتابت عالی چنین است: «نمقه العبد الفقیر، مالک الدیلمی، غفرله، فی شوال سنه تسع و ستین وتسعمائه.» در همان کتابخانه.و نیز 7 قطعه متفرق و ضمن مرقعات دیگر، در کتابخانه ی سلطنتی، تهران؛ کتابخانه ی دانشگاه استانبول، کتابخانه ی ملی، وین ضمن مرقع سلطان مراد، مجموعه ی دکتر مهدوی و دکتر بیانی که یکی تاریخ سال 968 دارد، رقم های: «مالک و «مالک الدیلمی.در جزو مجموعه ی دکتر بیانی به خط مالک منتخبی است از سبحه الابرار جامی که خود وی آن را انتخاب کرده و اشعار برگزیده ی او در حدود چهارصد بیت است و خود در پایان کتاب دارد:
این نسخه که پر زیب تر از گلزار است گل های مناجات درو بسیار است
چون لؤلوی شاهوار هر بیتی از او در های عقود سبحه الابرار است
حسب الاشاره ی جناب وحید الافاق جامع مکارم الاخلاق المولی عبدالمحسن سلمه الله و ابقاه و وقفه لما یحب و یرضاه، صورت انتخاب گرفت و سمت استکتاب پذیرفت، فی ذی قعده حجه خمسین و تسعمائه هجریه. کاتب ها داعی صاحبه الفقیر مالک غفرالله ذنوبه و ستر عیوبه این کتاب به قلم کتابت جلی خوش، نوشته شده است.با اینکه مالک را به خوشنویسی اقلام شش گانه ستوده اند، اثری از این اقلام به خط وی جز چند سطر رقاع کتابت عالی که در مرقع امیرحسین بیک و قطعه ی کتابخانه ی لنین گراد نوشته است، دیده نشد و همین اندک مایه، نموداری از تسلط وی در آن اقلام است. از کتیبه هایی که گفته اند در عمارات قزوین نگاشته است، ظاهرا اثری باقی نمانده است.همچنین از قرآنی که صاحب گلستان هنر کتابت آن را به خط نستعلیق به او نسبت داده اند اثری به جای نیست و شاید خوشنویس دیگری کتابت آن را تمام کرده و در پایان به نام خود آن را رقم کرده باشد.
از آثار مالک دیلمی قطعه خطی است با مشخصات زیر که در سالن طبقه دوم این موزه نگهداری میشود شماره اموال: 3518 ردیف:338 نام اثر: قطعه خط نستعلیق مالک دیلمی نوع خط: نستعلیق نحوه نگارش: چلیپایی تاریخ کتابت: قرن 10 رقم کاتب:مالک دیلمی نوع تزئین:تذهیب تزئین متن: زمینه با لچک مذهب تزئین حواشی متن: مجدول الوان مکتب تزئین : تیموری ابعاد کاغذ: 5/17 *5/27 سانتی متر
متن کامل پژوهش در فایل pdf زیر موجود است.