پژوهشگر: مریم فدایی

خواجه اختیارالدین حسن فرزند علی یکی از خوشنویسان بزرگ قرن دهم هجری بوده است. او را از بزرگترین اساتید خط تعلیق می‌دانند. وی مدت سی سال در دربار سلطان محمد خدابنده فرزند اول شاه طهماسب صفوی به‌کار نوشتن نامه‌های شاه اشتغال داشت.

 اکثر مورخین وفات وی را در سال ۹۹۰ هجری دانسته‌اند ولی کتاب دانشوران خراسان آن را ۹۷۰ ذکر کرده است. بسیاری او را اهل هرات ذکر کرده‌اند اما در یک مرقع او در امضای خود نسبش را چنین ذکر کرده است: "اختیارالمنشی بن علی الجنابادی فی شهود سنه ۹۲۴ " که به این ترتیب در نسب گنابادی او جای تردید نیست.

باید در نظر داشت این خواجه اختیار با قاضی اختیار الدین حسن بن علی که از دانشمندان آن عصر بوده و در زمان امارت سلطان حسن بایقرا در شهر هرات منصب قضا داشته است، فرق دارد.

 شاهکاری منسوب به خواجه اختیار منشی گنابادی، یکی از معدود آثار بجای مانده منسوب به خواجه اختیار منشی گنابادی است. خواجه در این تابلو زیبا نوشته است: لیالی رمضان المبارک است و ساعت از چهار گذشته دماغ مشق سوخته، نماز هم نخوانده ام آنرا باین صفحه مشق اختصار می‌شود انشالله اگر حالت بعد از نماز مقتضی شدصحفه دلی نوشته و الا برای فردا شب والله العالی.

بنابر بیشتر منابع، خط تعلیق را نخستین خطّ ایرانی می دانیم که برای نوشتن اسناد و مکاتبات فارسی وضع شد؛ این خط با همه دلفریبی های بصرش اش، خوانایی کافی را برای کتابت متون فارسی و همگانی شدن نداشت و از این رو خط نستعلیق اندک اندک از اواسط سده هشتم هجری، به یاری تعلیق شتافت و نه تنها تعلیق را منسوخ نکرد، بلکه در حفظ و ثبات جایگاه و موقعیتِ خط تعلیق در امور دیوانی، نقش به سزایی ایفا کرد. در واقع نستعلیق را می توان منسوخ کننده خط نسخ در حوزه کتابت متون فارسی دانست، چرا که نستعلیق از اوایل سده نهم هجری برای کتابت متون فارسی عهده دار نقش اصلی شد و خط نسخ همچنان وظیفه کتابت «قرآن» و برخی متون دینی را ادامه داد.

بیشتر منابع، خواجه تاج سلمانی اصفهانی را مبدع خط تعلیق دانسته اند اما می دانیم که آثار بسیاری به خط تعلیق از سده های پیش از وی دیده شده است و از این رو سزاوار است که وی را قانونمند کننده شکسته نستعلیق بدانند خواجه اختیار منشی گنابادی مشهورترین و نامدارترین خوشنویس تعلیق به شمار می رود. گویی نام وی و تعلیق بیش از هر هنرمندی به هم گره خورده است و این بخت یاری، حاصل نبوغ، استعداد و پر کاری وی است.

وی در نیمه دوم سده دهم هجری در هرات به خوشنویسی اشتغال داشت و خوشبختانه آثار فراوانی از وی در موزه ها، کتابخانه ها و مجموعه های خصوصی ایران و جهان به یادگار مانده است. با این وجود وی و آثارش آنگونه که باید شناسایی، بررسی و معرفی نشده است در کتاب منتشره نشر پیکره  در سال 1396 به شرح حال و نمونه آثار این استاد تعلیق نویس پرداخته شده است همچنین از نمونه آثار متعلق به موزه میرعماد کاخ سعد آباد قطعه خطی به قلم تعلیق و با امضای خواجه اخیار منشی گنابادی نگهداری میشود .از مشخصات اثر با شماره اموال 3800 و ردیف 497 است اثر تزئینات زیر رادارد نام اثر: قطعه خط تعلیق  اندازه قلم: 2دانگ  تاریخ کتابت:قرن  10 ه.ق  رقم کاتب: خواجه اختیار منشی

تزئین متن: زمینه مطلایی دور سطور دندان موشی محرر وتزئین حواشی متن:مجدول الوان   ابعاد کاغذ:5/11 *5/14 سانتی متر  بگفته مهدی بیانی در کتاب احوال و آثار خوشنویسان ایران خواجه اختیارالدین حسن فرزند علی یکی از خوشنویسان بزرگ قرن دهم هجری بوده است.

او را از بزرگترین اساتید خط تعلیق می‌دانند. وی مدت سی سال در دربار سلطان محمد خدابنده فرزند اول شاه طهماسب صفوی به‌کار نوشتن نامه‌های شاه اشتغال داشت. اکثر مورخین وفات وی را در سال ۹۹۰ هجری دانسته‌اند ولی کتاب دانشوران خراسان آن‌را ۹۷۰ ذکر کرده است.

 همچنین بسیاری او را اهل هرات ذکر کرده‌اند اما در یک مرقع او در امضای خود نسبش را چنین ذکر کرده است: "اختیارالمنشی بن علی الجنابادی فی شهود سنه ۹۲۴ " که به این ترتیب در نسب گنابادی او جای تردید نیست . خط «تعلیق» خط تعلیق  یا "نامه" و "ترسّل"  خطی است که ردپای حضور آن را می توان در سده های ششم و هفتم هجری قمری یافت، خطوط ششگانه (نسخ، ثلث (و فروع آن (رقاع و توقیع)، محقق (و خفی آن ریحان) از سده های چهارم و پنجم قمری تا زمان پیدایش خط تعلیق در ایران یکّه تاز بوده اند و برخی از این خطوط نظیر نسخ و ثلث تا امروز پایدار و استوار ماندهو کاربردهای خاص خود را دارند.

 منشیان و کاتبان دربار حکام، رفته رفته از خط رقاع و توقیع به خط جدیدی گرایش یافته اند که بعدها تعلیق نامیده شد. خطی متفاوت که بیش از اندازه خوانا و ساده نباشد و فرامین و مناشیر فرمانروایان بدان نوشته شود. این خط نخستین خط ایرانی به شمار می رود که در طی بیش از یک سده دوره طفولیت و رواج نخستین خود را سپری کردو به جایی رسید که در اواخر سده ی هشتم توسط خوشنویسانی چون خواجه تاج سلمانی اصفهانی، عبد الحی منشی استرآبادی و ... قانونمندتر شده و سر و سامان شایسته ای یافت.بعدها خطاطان از ترکیب خط نسخ که خطی کامل و پخته و کند بود، و خط تعلیق که خطی ظریف و با دوایر و انحناهای فراوان و سریع نویسی بود خط زیبای نستعلیق را به تدریج پدید آوردند.

متن کامل معرفی اثر همراه با تصاویر مربوطه در فایل  Pdf زیر موجود است.