درموزه آلبوم های سلطنتی و اسناد سعدآباد،مجموعه تصاویر اندکی از مراحل ساخت این بنای تاریخی نگهداری می شود. این تصاویرسیاه وسفید درابعاد مختلفی می باشند و شامل تصاویری از کار کردن کارگران، حجاری اشعار و متون توسط حجار، افتتاح آرامگاه توسط رضا شاه ونماهایی دوراز آرامگاه فردوسی می باشند.
حکیم ابوالقاسم فردوسی شاعرعالیقدر ایران در سال 329هجری در طوس به دنیا آمد . وی در طول دوران زندگیش شاهکاریبی نظیر شاهنامه را خلق کرد که پس از طی سالیان دراز و هجوم حوادث و رویداد های مختلف فرهنگی و حکومتی بر ایران، یگانه نگهبان زبان پارسی بود. فردوسی در سال 411 هجری قمری درگذشت.
اما چه وقایعی روی داد تا آرامگاهی کنونی وی ساخته شد؟ شاید بتوان گفت که آرامگاه سازی برای مشاهیر و مفاخر، از دوره پهلوی اول و باساخت آرامگاه هایی برای فردوسی و خیام شکل گرفت. با به قدرت رسيدن رضاخان ، برخي از پژوهشگران و فرهيختگان بر آن شدند تا دولت را به ساخت آرامگاهي شايسته و در خور شان فردوسي تشويق کنند.
اولین کسانی که در پایه گذاری آرامگاه فردوسی نقش داشتند:
شاید بتوان گفت که گام نخست جهت ساخت آرامگاه فردوسی را، کيخسرو شاهرخ، نماينده زرتشتيان در مجلس برداشت.وی دست به ابتکار تازه اي زد و از سوي انجمن آثار ملي که هدف آن تعمير و مرمت آثار وبناهای تاريخي بود، ماموريت يافت تا از توس ديدن کند و محل قبر فردوسي را مشخص نمايد. او با مراجعه به متون ادبي و تاريخي و کوشش های بسيار به جستجوي محل قبرفردوسي پرداخت و باغي راکه در آن روزگار متعلق به حاج ميرزا محمدعلي قائم مقام التوليه بود، پيدا کرد. حاج ميرزا محمدعلي باغ را که به مساحت بيست و سه هزار مترمربع بود، براي ساخت آرامگاه به رضاشاه تقديم کرد و او نيز آن را به انجمن آثار بخشيد.
کسانی که در طراحی و ساخت آرامگاه فردوسی نقش داشتند:
پس از آن، درحدود سال ۱۳۰۷ خورشيدي ساخت آرامگاه آغاز شد. در ابتدا طراحي نقشه آرامگاه به ارنست اميل هرتسفلد، باستان شناس آلماني سپرده شد، اما اعضاي انجمن طرح او را نپذيرفتند. سپس طراحي نقشه به کريم طاهرزاده بهزاد، مهندس و معمار ايراني پيشنهاد شد، ولي نقشه وی نيز مقبول نيفتاد. بنابراين تصميم گرفته شد که طراحي نقشه به مسابقه گذاشته شود که در نهایت طرح طاهرزاده که دومين نقشه او بود، پذيرفته شد. اجراي نقشه وی پس از مدتي، به سبب کندي کار و سستي بنا، متوقف شد. از اين رو اعضاي انجمن از آندره گدار، معمار و باستان شناس فرانسوي خواستند تا نقشه اي جديد فراهم کند و به ايران بفرستد. تيمورتاش وزیر دربار رضاشاه که بر ساخت هرمي سقف بنا تاکيد داشت، با تصرف در نقشه گدار آن را تغيير داد، اما اعضاي انجمن از ابتدا با سقف هرمي مخالف بودند، چرا که وجود سقف هرمي يادآور معماري مصر و فراعنه بود. طاهرزاده بهزاد با تغيير در نقشه گدار که در آن به جاي سقف هرمي، سقفي پلکاني در نظر گرفته شده بود، نقشه خود را به انجمن عرضه کرد که در ۲۸ مهر ۱۳۱۲ خورشيدي به تصويب رسيد.
نظارت ساخت به حسين لرزاده یکی از معماران دوره پهلوی واگذار شد. همچنين حسين حجار باشي زنجاني سنگتراشي سنگ هاي بنا و قبر را برعهده گرفت. طاهرزاده نيز سنگ نوشته هاي آرامگاه را که به خط نستعليق و از اشعار فردوسي است، آماده کرد. سرانجام بناي آرامگاه در سال ۱۳۱۳خورشيدي، همزمان با جشن بزرگ و جهاني «هزاره فردوسي» به اتمام رسيد و با حضور رضاشاه افتتاح شد.
قسمت های مختلف آرامگاه :
آرامگاه که ظاهر آن يادآور بناهاي پرسپوليس و مقبره کورش در پاسارگاد بود، از سه قسمت تشکيل مي شد
۱ . مياني ترين بخش، که سنگ قبري است از جنس مرمر به ابعاد 1.5×۱ متر در مرکز در سکوي مرمري قرار گرفته است. روي سنگ قبر، در ميان حاشيه تزئيني و با خط خوش نستعليق چنين نوشته شده است: «به نام خداوند جان و خرد. اين مکان فرخنده آرامگاه استاد گويندگان فارسي زبان و سراينده داستان هاي ملي ايران حکيم ابوالقاسم فردوسي توسي است که سخنان او زنده کننده کشور ايران و مزار او در دل مردم اين سرزمين جاويدان است».
۲ . تالاري مربع شکل که از سنگ مرمر ساخته شده و داخل آن با کاشي تزئين گشته است. چهار ستون بلند با دو سر ستون بزرگ در چهارگوشه اين تالار وجود دارد که تکيه گاه گچ بري هاي پله اي بلند و زيباي آن است.
۳ . محوطه پلکاني پوشيده از سنگ مرمراست که بنای اصلی آرامگاه روي آن قرار گرفته وتعداد زيادي از اشعار فردوسي روي ديوار کنده کاري شده است.
از آن جا که تمام اصول فني در احداث بنا رعايت نشده بود، و همچنین به سبب کوتاهي در محاسبه مقاومت خاک و مصالح پايه ساختمان، بنا از همان سالهاي نخست شروع به جذب رطوبت کرد و چون استحکام کافي را نداشت، با گذشت زمان نشست کرد.از اين رو در سال ۱۳۴۳ وزارت فرهنگ و هنر، زير نظر هوشنگ سيحون معمار و نقاش ايراني، تعمير و مرمت آرامگاه را آغاز کرد و آن را با الگو برداری از آرامگاه کوروش توسعه داد که باغ اطراف آرامگاه با حدود6 هکتارمساحت،یک موزه ویک کتابخانه از جمله این الحاقات می باشد.
اما در تمامی دورانی که آرامگاه در حال ساخت بود، اتفاقات جالبی رخ می داد. یکی از این وقایع در خصوصی شخصی به نام قاسم ارفع می باشد. قاسم ارفع از جمله افرادی بود که در تمام طول اجرای پروژه به عنوان سرکارگر حضور داشت. اما آنچه وی را بیش از سایر کارگران متمایز می کند این بود که وی در سال 1343 مستقیما به قبر قدیمی فردوسی راه پیدا می کند و در عین ناباوری دو جمجمه و مقداری تکه های استخوان را از داخل قبر بیرون می کشد و تا پایان ساخت آرامگاه از آنها در داخل جعبه ای به مدت چهار سال در دفتر کارگاه نگهداری می کند. و پس از اتمام آرامگاه، جمجمه ها و استخوان ها را به قبر و آرامگاه ساخته شده، باز می گرداند. اما نکته قابل توجه و تامل این است که پس از گذشت سالیان طولانی از ساخت این بنا، تا کنون مشخص نشده است که چرا دو جمجمه در قبر قدیمی وجود داشت؟